ئاسۆ وەهاب
بەپێی دابەشكردنە سوننەتییەكان، فەلسەفە دەكرێت بەسێ قۆناغەوە :-
• قۆناغی یۆنانی .
• سەدەكانی ناوڕاست .
• سەردەمی نوێ .
لەم دواییانەشدا چەند بیروڕایەك دروست بووە لەمەڕ قۆناغی چوارەم كە قۆناغی پاش سەردەمی نوێ (پۆست مۆدێرنە) ناو دەبرێت، دیارترین فەلسەفەش تیایدا " نهیلیزم" ە، لەم بارەیەوە(ئیتن جیلسۆن) هەوڵێكی زۆری داوە بۆ ئەوەی پەیوەندییەكی پتەو لەنێوان هزرەكانی سەدەكانی ناوڕاست وقۆناغی مۆدێرنە دروست بكات، ئەم هەوڵەس سەرەڕای ئەو هەوڵانە دێن كە زۆرێك ئیدیعایی ئەوە دەكەن، سەردەمی نوێ بە هیچ شێوەیەك پەیوەندی بە رابردووەوە نییە وگوێی پێنادات .
فەلسەفەی یۆنانی دەكرێت بەسێ سەردەمەوە :-
• سەردەمی پێش سوكرات .
• سەردەمی ئەفلاتۆن .
• سەردەمی ئەرستۆ .
پێش هەموو شتێك دەبێت ئەوە بزانین كە گەورەی سوكرات بۆتە هۆی ئەوەی فەلسەفە بەسەردەمی پێش ئەو ناوزەد بكرێت، هەروەها هەرگیز ناتوانین بڵێین كە پێش سوكرات فەیلەسوفی یۆنانی ناوبانگمان نەبووە، كە دیارترینیان : "ئەرستۆ تالیس، ئاناكسیمنس، باڤیدس، هیراكلیتۆس"، لەسەردەمی ئەمانیشدا زیاتر بایەخ بەمەسەلە میتافیزیكییەكان دراوە تا هەر بابەتێكی تر گرنگترین شتیش لە لایاندا تێگەیشتن بووە لەپێكهێنەرە سەرەكییەكانی جیهان یان زانینی بنەماو بنەڕەتەكانی جیهان، هەروەها لەو سەردەمەدا بەڵگەی زۆریان لە بەردەستدا بووە بۆ جیاكاری كردن لەنێوان یەكێتیی یان كەمینەو زۆرینەو توانالی گۆڕین .
ئەگەر چی سوكرات هیچ كتێبێكی نەنووسیووە، بەڵام ناتوانین حاشا لەو راستییە بكەین كە سوكرات وئەفلاتۆنی شاگردی شۆڕشێكی سەراپاگیریان لەفەلسەفەدا كردووە، پاشان ئەرستۆی شاگردی ئەفلاتۆن بایەخی بەهەموو بەشەكانی مەعریفە داوەو وتوێژە ئاكارییەكانی لەگەڵا لێكۆڵینەوە لەبواری غەیبیاتدا قوڵتر كردووەتەوە، بەهەمان شێوە پەرەی بە تیۆرەی نموونەكانی ئەفلاتۆن داوە .
ماركۆس، یەكێك بوو لەگوتاربێژو یاساناسە بەناوبانگەكانی جیهانی كۆن، لەكتێبی(یاسایی سروشتی)دا روونی كردەوە كە"پێویستە ئەو باوەڕی حوكمی یاسا دەكات رەگ وریشەی لە سروشتی گەردوونەوە ئاو بدات" .
ئەم بۆچوونەش رەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو لەسەر هێزو توانایی سەربازی رۆمانەكان وهاندانیان بوو بۆ داسەپاندنی هێزی خۆیان بەسەر ئەوروپاو كەناە باشوورییەكانی دەریایی سپی ناوڕاست، تەنانەت لەسەر بنەمایی یاساكەی ماركۆس یەكەمین تێگەیشتنی بۆ چەمكی كۆمەنویس دانا . ئەو كاتەی داگیركاری رۆمانەكان بەرەو رۆژهەڵات دەستی پێكرد( یاسا ) لەلای عبرییەكانی دانیشتووی ئۆشلیم پێگەیەكی پڕ بایەخی هەبوو، بۆ نموونە لای عبرییەكان تێگەیشتنێكی ئاڵۆز هەبوو بۆ یاسا، یاسا لای ئەوان پەیوەندی هەبوو بەبوونی عبریییكان وەكو گەل ومیللەت، یاسا دراوێكی یەزدانی بوو بۆ گەلی عبری و ئامرازێك بوو بۆ پاراستنی شوناس وپاكێتی رەگەزەكەیان .
لەسڵانی 200 تا 400 ی عیسایی كرستیانە یەكەمەكان لەسەر بنەما كۆنەكانی تێگەیشتنی عبرییەكان بۆ یاسا، تێگەیشتنەكانی خۆیان دامەزراند، بۆ نموونە هزرڤانانی كریستیانی وەك " ئارینیۆس لیۆن، تیر تۆلیان، ئۆریگن، ئەمبرۆز" هەولیان دا پەیوەندییەك لە نێوان سروشتی یاسا وكڵێسە دروست بكەن، پاش ئەمان ئۆگستین كاریگەرییەكی گەرەو درێژخایەنی هەبوو لەسەر فەلسەفەی كڵێسەیی، بەناوبانگترین بەرهەمەكانیشی" دانپیانانەكان"ە، كە تیایدا چاوی بەكۆی ئەو لێكۆڵینەوانەدا خشاندەوە كە پێشتر نووسیبووی، دیارترین خاڵیش لەم بەرهەمەدا دیاریكردنی گۆڕانكارییەكانی ژیانی مەعریفیانەی خۆیەتی لەقۆناغی فەلسەفەی پێش مەسیح بۆ قۆناغی مەعریفەی ئاینی ودواتر بۆ مەعریفەی لاهوتی مەسیحی، دوایی ئۆگستین چەندان هزرڤانی كریستیانی وێنەی " جۆستینیان ئان، پۆسیۆس، گریگۆری گەورە" فەلسەفەی لاهوتیان بەشێوەیەكی گشتی لەسەدەكانی ناوڕاستدا جێگیر كرد بە تایبەت لەرێگەی ئەو لێكۆڵینەوانەی كە لەبواری دەسەڵاتی سیاسی كڵێسە نووسییان .
لەسەدەی سیازدەیەم جارێكی تر بایەخی نووسینەكانی ئەرستۆ سەری هەڵدایەوە( تۆماس ئەكوینی ) دامەزرێنەری هزری كرستیانی تێكەڵا بە لۆژیكی ئەرستۆ تالیسی لە كتێبی (میتافیزیكای ئەرستۆ تالیسی )ئەو بایەخەی گەڕاندەوە، ئەكوینی لەو كتێبەدا باس لەمەسەلە گرنگە هاوبەشەكانی هەر دوو لا دەكات دەربارەی سروشتی بوون وخودی خودا، وەكو خوڵقێنەری هەموو بوونەوەرەكان، هەروەها ئەكوینی هەوڵی ئەوەی دا مەسەلە لاهوتییە سەرەكییەكان لەسەر بنەمایی باوەڕێكی كریستیانی بە میتافیزیكای ئەرستۆ تالیسی دابمەزرێنێ . ئەكوینی چەمكی یاسایی دابەشكرد بۆ چوار شێواز :-
• یاسایی هەتاهەتایی (أبدی) : كە نییەتی خودا بۆ خوڵقاندنی خەلیقەت پیشان دەدات .
• یاسایی سروشتی : كە كۆمەڵە یاسایەكی بنەڕەتی وپێویستن، بۆ رێكخستنی پەیوەندییەكان .
• یاسایی مرۆیی : یاسایەكی ئیجابییە بۆ فەرمانڕەواكان ( میرەكان – دەسەڵاتداران ) .
• یاسایی قودسی : ئەو یاسا جێگیرانەیە كە خودا لە (كتێبی پیرۆز_- ئنجیل) سەپاندویەتی .
یاسایی سروشتی پشت بە هێزی عەقڵی مرۆڤ دەبەستێت بۆ تێگەیشتن لە شێوەو ماددەو شتەكان واتا ( T ) كە مەبەست لێی " ئەزەل – ئامانج – كۆتایی "یە، رێگەخۆشكەرن بۆ تێكەیشتن لە یاسای سروشتی، ئەكوینی لای وابوو كە لە كۆتاییدا " مەبەست، كە tele ە ئامانجە بۆ یەكگرتنەوە( الاتحاد ) لەگەڵا خودا دا " .
ئەكوینی پێوایە كە "تێگەیشتنی راست وراستەقینە دەكرێ لەرێگەی ئەزموونی مرۆڤەكانەوە بزانرێ"، هزرڤانە تازەكان زۆربەی بەهاكان لە هزری دیكارتدا دەدۆزنەوە، هەندێ جار دیكارت بە باوكی فەلسەفەی تازە ناودەزانن، دیكارت پێشنیاری ئەوەی كرد كە پێویستە لە رێگەی رەخنەگرتن لە بنەماكانی توانای وەدەستهێنانی مەعریفەی باوەڕ پێكراو بەهاكان بدۆزینەوە، لە " رامانەكانی" دا دیكارت هەموو دەزگا مەعریفییەكانی بە شێوەیەكی رێكوپێَك تێكشكاند، تەنها ئەو كۆجیتۆیە نەبێت كە دەڵێ:" من بیر دەكەمەوە، كەواتا من هەم "، پاشان ئەم كۆجیتۆیە بوو بە حەقیقەتێكی تاك بۆ دووبارە بوونیادنانەوەی سیستەمە مەعریفییەكەی دیكارت .
لە قۆناغی دوای دیكارت زانستە سروشتی وعەقڵییەكان بەهاوبەشی وپێكەوە كاریان كاریان لەسەر دەكراو هزرڤانی وەك" سپینۆزا، ماڵبێرگ، هۆبز، ئارنۆڵد، جۆن لۆك، لایپنتز، دیڤید هیۆم" دەركەوتن .
نووسینی زۆر لە فەیلەسوفە تازەكان ئاڵۆزییەكی دروست كرد بەتایبەت لەبواری میتافیزیكا دا، تا ئەو كاتەی " ئەمانوئیل كانت" لە كتێبی ( رەخنە لە عەقڵی رووت )دا هەموو تێڕوانیینەكانی لە یەكتر نزیك كردەوەو بنەمایەكی تازەی داڕشت بۆ لێكۆڵینەوە كرد لە راڤەكردنی توانایی مەرجەكانی مەعریفەی میتافیزیكی، واتا مەركەزییەت لە رەخنەگرتن لە چەمكە كلاسیكییەكانی میتافیزیكا .
لەفەلسەفەی ئاكاری كانتدا بەتایبەت لە كتێبی" رەخنە لەهۆكاری زانستی" هاتووە:" هیچ شتێك باش نییە بەبێ پێشینە، تەنها نییەتی باش نەبێ .. ئەمەیان بۆ چی ؟. " بەروونی لەبەر ئەوەی هەموو شتێك یان باشە یان خراپ، تەنها ئارەزووی كاری خێر نەبێت كە ئاراستەی كاری مرۆڤ دەكات، بۆ ئەوەی ئاكار، ئاكارێك بێت لەژێر دەسەڵاتی گوێرایەڵی یاساكان "، ئەو كەسانەی كە زۆر كاریگەر بوون بەم روانینانەی كات بریتی بوون لە" جۆن راوڵس، یۆرگن هابرماس " .
لەكۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا چەندان فەیلەسوفی دیار لە دژی هەڵویستە رەخنەییەكان كانت بابەتیان نووسیو، كاریگەرترین ئەو نووسینانە (ئەدمۆند هۆسڕڵا ) دامەزرێنەری فەلسەفەی فینۆمینۆلۆژیایە نووسیویەتی .
بەلای هزرڤانانی كرستیانی وەك( ئادیس شتاین وكارڵا ڤۆنتیلا – پاپا جۆن پۆڵی دووەم -) فینۆمینۆلۆژیا هاوشێوەیی توماسییەتە - فەلسەفەكەی تۆماس ئەكوینی - ، چونكە هەردوو لەگەوهەردا بەدوای" سروشتی كەرامەتی كەسایەتی مرۆڤ" دا دەگەڕێن، پاشان لای مارتن هایدگەر بوونگەرایی وفینۆمینۆلۆژیا رەنگدانەوەیەكی تری هەبوو، هەروەها زۆرێك پێی كاریگەر بوون لەوانە " كچپ كارڵا، هانا ئارین، پۆڵاریكۆر، ژاك دریدا " .
0 كۆمێنت:
إرسال تعليق