كورتەیەك لە مێژووی ئەدەبیاتی ئەمریكای لاتین
ئەدەبی ئەمریكای لاتین پێكدێت لە ئەدەبی ئەو وڵاتانەی كە بە ئیسپانی لەبەشی رۆژئاوایی گۆی زەوی قسەدەكەن، هەروەها ئەدەبی پۆرتەریكۆو ئەدەبی بەرازیل كە بە زمانی پورتوگالی تۆمار دەكرێت .
ئەدەبی قۆناغی كۆلۆنیالیزم
لەدەست پێكردنی هەڵمەتەكانی داگیركاری كۆلۆنیالیستانەی ئیسپان وپۆرتوگالەكانەوە بۆ جیهانی نوێ ودەست پێكردنی شۆڕشەكانی سەربەخۆیی لە كۆتاییەكانی سەدەی پازدەوە، كە سێ سەد ساڵە، بەرایی ئەدەبێكی جوان دەركەوت . بەرایی ئەم ئەدەبە بە نووسینەوەی چیرۆكی شەڕەكان ودۆزینەوەكان دەستی پێكردووە، سەربازو موژدەبەرەكان لە نووسینەكانیاندا زۆر بەوردی دیمەنە جوانەكانی سروشت وشارستانییەت ودیمەنی ئاژەڵە تازە بینراوەكانی ناوچەكەیان تۆمار دەكردووە، دەگوترێت(پێنج نامەكە/1519 – 1526)ی "هیرناندۆ كۆرتیز" كە بۆ ئیمپراتۆری ئیسپانیا ناردوویەتی دەربارەی داگیركردنی ئیمپراتۆرییەتی "ئەزتەك" بەرایی ئەو نووسینانەیە، پاشتر "برناڵا دیاز دل كاستیلۆ" لە كتێبی( میژووی دروست بۆ فتوحاتی ئیسپانی – 1522)بە وردی باسی هەڵمەتەكانی سەر "ئەزتەك" كردووە .
لە ماوەی داگیركاریدا چەندان بەرهەم دەركەوتوون لەوانە"تێكدانی ئەندیز – 1552) ئەم بەرهەمە وەسپێكی كورتی مۆژدەبەری دۆمەنیكانی"بارتۆلۆمی دی لاس كازاس"ە بۆ ئەو مامەڵە وەحشیگەرایانەی كە سەربازە ئەوروپییەكان دژ بە هندییە سوورەكان كردوویانە .
لە1609دا "كارسیلاسۆ دولاڤێگا" لە كتێبی (تعلیقات ملكیە)دا وێنەی خوێناوی مێژووی ئیمپراتۆرییەتی"ئەنكا" پیشانداوە، هەروەها هەر دوو شاعیر"ئەڵۆنسۆ دی ئەرسیلا"و"ئای. زۆنیگا" بەناوزبانگترین دوو هۆنراوەیان لە (1569-1589)بەناوی "لائارۆكانا" نووسیووە،كە تیایدا وەسپی بەرنگاربوونەوەی هندییە سوورەكان دژ بە ئیسپانییەكان دەدەنەوە .
"بنیتۆ نكسێر" یەكەم شاعیر بووە بە پۆرتوگالی شیعری وتووە،بنیتۆ لە داستانی(بڕۆسۆبۆبیا- 1601)دا چارەسەری بابەتی تاك وسروشت كردووە لە ژینگەی ئەمریكادا .
لەنیوەی دووەمی سەدەی حەڤدەیەم شێوازێكی نوێ بەناوی" باروك"ەوە سەری هەڵدا،نووسەرانی باروك بە شێوازێكی سەنعەتكارانەو گاڵتەجاڕو ئاڵۆز دەیاننووسی، ئەنجامی ئەم كارەش دەركەوتنی چەند بەرهەمێك بوو كەبەئاسانی كەس لە ناوەڕۆكی تێنەدەگەیشت .
كچە نووسەری مەكسیكی "سۆرخوانا ئانس دولاكروز" یەكەم نووسەری قۆناغی باروك، بە شێوەیەكی گشتی داهێنەرترین نووسەری سەردەمی كۆلۆنیالیزم بوو، "دۆلاكروز" لەپاڵا شیعر، نووسینی دەقی شانۆیی ورەخنەو نووسینی فەلسەفی ئەزموون كردووە، لەم ماوەیەدا شاعیری پیرۆیی "خوان دی. ئیڵا.ئەی. كاڤیدیس" هەجوێكی نووسیووە لەبارەی گەندەڵی لە كۆمەڵگەی سەردەمی كۆڵۆنیالیزم، هەروەها شاعیری بەرازیلی"گریگۆری دی ماتۆس" شیعری هەجوی نووسیووە، هەر لەم ماوەیەدا "تۆماس ئەنتۆنیۆ گونزاكا"جوانترین هۆنراوەی لیریكی بەناونیشانی(ماریلیا دو دیرسۆا) نووسی كە هۆنراوەیەكی خۆشەویستییە، هەردوو شاعیری بەرازیلی"خۆسیە باسیلیۆ داگاما"و"خۆسیە دو سنتاریتا دو دۆراو" هۆنراوەی داستان ئامیزیان نووسیووە، بۆ نموونە ناوەڕۆكی هۆنراوەی (ئۆرۆگوای – 1769)ی داگاما گێڕانەوەی حیكایەتی جەنگی نێوان هندییە سوورەكان وكۆلۆنیالیزمە ئەوروپییەكان بوو، هۆنراوەی(كارامۆرۆ – 1781)ی "دو دۆراو"یش حیكایەتی دۆزینەوەی بەرازیل و داگیركردنی گێڕاوەتەوە .
سەدەی نۆزدەیەم
لەسەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەم واتا لە(1810)، جەنگی سەربەخۆیی دژ بە داگیركەرانی ئەمریكای لاتین دەستی پێكرد، جەنگی سەربەخۆیی شازدە ساڵی خایاندو بوو بە سەرچاوەی ئیلهامی زۆرێك لە شاعیران .
لەم ماوەیەدا یەكەمین رۆمان بە ناونیشانی (توتییەكی توڕە – 1816)ی "خۆسیە خواكین دولزارد"ی دەركەوت، ناوەڕۆكی ئەم رۆمانە رەخنەگرتنە لە كۆمەڵگەی كۆلۆنیالیزمی شاری مەكسیك، هەروەها ساڵی(1825) شاعیری ئیكوادۆری" خوسیە خواكین ئۆڵمیدۆ" بەناوبانگترین هۆنراوەی نیشتمانی بەناوی(گۆرانییەك بۆ پۆلیڤار) نووسی .
رێبازی رۆمانتیك
رێبازی رۆمانتیك دیارترین ئەو جوڵانەوە ئەدەبیانە بوو كە لەكۆتاییەكانی سەدەی هەژدەیەمدا لە ئەوروپا دەركەوت، پاش ئەوەیش لە ئەمریكای لاتین بڵاوبووەوە، ئەم رێبازە جەختی لەسەر تاكێتی و مەسەلە نەتەوایەتییەكان وئازادی هونەرو بەدواداچوونی بابەت وشێوازە نوێكان دەكردەوە .
شاعیری كوبی"خۆسیە ماریا هریدیا" لە شاعیرە بەراییەكانی رۆمانتیك بوو لەئەمریكای لاتین،"خۆسیە" هۆنراوەیەكی زۆر رەشبینانەی لەبارەی سروشتەوە بەناونیشانی( هەرەمی خۆلۆلا- 1820) نووسیووە، هەندێك لە هۆنراوەكانی شاعیری فینزویلی" ئەندریە بیلۆ" هەڵگری رەگەزەكانی رۆمانتیكییەتە، بەتایبەت ئەو هۆنراوەیەی كە بەناونیشانی (ئۆد -1826)ە ناوڕۆكەكەی باسی كشتوكاڵا كردن دەكات لەناوچە گەرمەكاندا .
لەسەدەی نۆزدەیەمدا جۆرێك لە رۆمانتیكییەت گەشەی كردو دواتر بە( الاهلانیە) ناوبانگی دەركرد، ئەوانەی بەم شێوەیە دیانووسی باسیان لە خاڵە جیاكارەكانی هەرێمە سەرەكییەكانی وڵاتیان دەكرد، بۆ نموونە شاعیری ئەرژونتینی" ئیستیڤان ئەخیڤیریا" لە هۆنراوەكانیدا باسی خۆشەویستی دەشتاییەكانی بامبای ئەرژەنتینی دەكرد، پاشتر ئەدەبی" گاوشۆ" بەشێوەیەكی دیار بڵاوبووەوە – گاوشۆكان، ئەو خاوەن گا كۆچەریانە بوون كە وەكو دەرچوان لەیاسا لەقەڵەم دەدران- لەم میانەدا شاعیری ئەرژەنتینی" خۆسیە هیرناندیز" جوانترین نموونەی ئەدەبی گاوشۆی نووسیووە كە داستانێكە بەناونیشانی(مارتن ڤێرۆ/ 1872-1879)ناوەڕۆكی ئەم داستانە شیعرییە باسكردنی ژیانی ناهەمواری پاڵەوانێكی گاوشۆیە، هەروەها وێنەی ئەو شەڕانە دەگرێت كە پاڵەوانەكە لەگەڵا هندییە ئەمریكییەكان دەیكات،لە پاڵا ئەو هەموو توندوتیژیەی كە حكومەتێكی بێ ئیحساس دژ بە گاوشۆكان پیادەی كردووە .
لە قۆناغی رۆمانتیكدا رۆمان بەشێوەیەكی بەرچاو گەشەی كرد، رۆماننووسی كۆلۆمبی" جۆرج ئیسحاق" رۆمانی (ماریا – 1867) نووسیووە، كە تائەمڕۆ بەپڕ سۆزترین رۆمانی ئەو قۆناغە دادەنرێت، چونكە ناوڕۆكەكەی باسی خۆشەویستی دەكات، هەروەها هەر یەك لە "خۆسیە مارمۆڵا- ئەرژەنتینی" و "ئیگناسیۆ مانیۆڵا ئەتەمیرانۆ- مەكسیكی" نووسەری لیبراڵا بوون وچەندان رۆمانیان لەبارەی نەبوونی عەدالەتی سیاسییەوە نووسیووە .
" دۆمەنیكۆ ڤۆستینۆ سارامینتۆ- ئەرژەنتینی" نووسەرێكی سیاسی بوو، هەر لەو ماوەیە بە شێوەیەكی جوان كۆمەڵێك وتارو چیرۆكی تێكەل بەیەكتر كردو لە كتێبیكدا بە ناونیشانی ( شارستانییەت وبەربەرییەت، ژیانی خوان ڤكندۆ كۆیروگا -1845) بڵاوكردەوتەوە .
لەسەدەی نۆزدەدا چەمكی رۆمانتیك بووە بە بابەتێكی وروژێنەر لە ئەدەبیاتی ئەمریكای لاتین، رۆمانتیكەكان پێیان وابووكە میللەتانی نائەوروپی وەكو هندییەكان میللەتی باشن، چونكە تا ئەو كاتە شارستانییەتی ئەوروپی خراپیانی نەكردووە .
بۆ نموونە لە بەرازیل ( ئەنتۆنیۆ جونكالڤیز دیاز )وەسپی هندییەكانی دەدایەوو بە گەورە پیشانیانی دەدا، هندییەكان بوونە پاڵەوانی رۆمانی ( ئۆگۆرانی – 1879 )ی نووسەر " خۆسیە دوو ئەلبكار"ی بەرازیلی ورۆمانی (كۆمندا -1879)ی "جۆن لیۆمێرای ئیكوادۆری وداستانە شیعری( تەبار -1888)ی "خوان زۆربلادۆ سان مارتن"ی ئەرژەنتینی .
ریكاردۆ پاڵمای پیرۆیی شێوازێكی ناوازەی تری لە ئەدەبی ئەمریكایی لاتین داهێناو ناوی نا (ترادسیۆن) ئەم شێوازە تێكەڵەیەك بوو لە وێنەی پەخشان ئامێز، تیایدا مێژوو، ئەفسانە، حیكایەت، گاڵتەو گەپ وپڕوپاگەندە تێكەڵا ببوون، ئەم وێنە پەخشان ئامێزانە لە ماوەی نێوان 1872 – 1910 هەر هەموویان لەژێر یەك ناونیشاندا ( دابونەریتەكان لە پیرۆ ) كۆكرانەوە .
رێبازی ریالیزم
رێبازی ریالیزم لەكۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا گەشەی كرد، نووسەرەكان هەوڵی ئەوەیاندا بەشێوەیەكی زۆر وردو بابەتیانە وێنای واقیعی بینراو بكەن، هەروەها كارەكانیان كاریگەری ژینگەی كۆمەڵایەتی پیشاندەدا لەسەر خەڵكی، تەنانەت هەندێ نووسەر شێوازێكی زۆر توندوتیژ ورەشبینانەیان لە واقیعییەت بەكار دەهێنا كە دواتر بە (سروشتی – الگبیعیە) ناوبرا .
دیاترین راێبەرانی رێبازی ریالیزم لە ئەدەبی ئەمریكایی لاتینیدا،رۆماننووسانی وەك "ئەلبرتۆ بلست گانا"و"بلدۆمێرۆ لیلۆ" لەچیلی، "كلۆرندا ماتۆ دوتیرنر" لە پیرۆ،"بۆجینۆ كامبا سبریس" لە ئەرژەنتین،"فدریكۆ كامبوا" لە مەكسیك بوون، هەروەها رۆماننووسی بەرازیلی "ژواكیم ماریا ماسادۆ دی ئەسیس"یەكێك لە دیارترین رۆماننووسی رێبازی ریالیزمی وەدەبیاتی ئەمریكای لاتین بوو، دەركەوتنی هەردوو رۆمانی (یادەوەری براوەیەكی بچوك – 1881)و(دۆم كاسمۆرۆ – 1900)توانایی تەكنیكی باڵاو گێڕانەوەیەكی ناوازەی ماسادۆیان پیشاندەدا .
چەندان نووسەری تریش جەختیان لەسەر دابونەریتی خۆجەیی ونەرێتەكانی ئەو هەرێمانە دەكردەوە كە بەزمانی ئیسپانی قسەیان دەكرد، ئەمەش لە رێگەی ئەو گێڕانەوەو وێنەوە پیشاندەدا كە لە دووتۆی رۆمانەكانیان تۆماریان دەكرد، كارەكانی ئەم كۆمەڵە نووسەرە بەناوی" كۆستمبرسمۆ" ناوبانگی دەركرد، دیارترین نووسەرانی ئەم شێوازە، "خافێر دۆ ڤیانا" لە ئەرگوای، "رۆبرتۆ جی بایرۆ" لە ئەرژەنتین، "تۆماس كاراسكیلا" لە كۆڵۆمبیایە، ئەم نووسەرانە جەختیان لەسەر وەسپدانەوەی دیمەنەكانی لادێ وشێوازە مرۆییەكان لەچیرۆكەكانیان دەكردەوە، "فلۆرەنسیۆ سانشیز" لەئەرژەنتین، بەناوبانگترین نووسەرانی دەقی شانۆی بوو لە رێبازی ریالیزم، كە لە شانۆكانیدا چارەسەری ململانییە مرۆییەكانی لادێیەی ئەرژەنتینی دەكرد .
مۆدێرنە
قۆناغی مۆدێرنە لەساڵی 1888 تا 1910 ی خایاندو بە یەكێك لە دیارترین قۆناغەكانی ئەدەبی ئەمریكای لاتین دادەنرێت ، لەم قۆناغەدا شاعیران سەرقافڵە بوون، "رۆبن داریۆ" شاعیری نیگاراگوایی فۆرمێكی تازەی بەخشییە مۆدێرنە پێشی وابوو كە پێویستە شاعیر لە پاكترین شوێن بەدوایی جوانیدا بگەڕێن هەروەها خۆی ئازاد بكات لەشێوازە باوەكان، عەوداڵبوونیش بەدوایی شتە نائاساییەكاندا شاعیرانی ئەو قۆناغەی ئاڕاستە كرد بەروە سەرچاوە رۆژئاواییەكان بەتایبەت ئەفسانەكانی گریك ورۆژهەڵات وئەسكەندەناڤیا .
لەسەرەتایی مۆدێرنەدا دیوانێكی شیعری بەناوی " ئەزۆل – 1888" بڵاوكرایەوە، شاعیری ئەرژەنتینی "لیۆ پۆڵدۆ لۆگۆنیس" یەكێكی تر بوو لە ریبەرانی ئەم قۆناغە، "خۆزیە ئەنریك رۆدۆ"نووسەری ئۆرگوایی لەرێگەی نووسینەكانیەوە بووە هێمایەكی دیاری هزری ئەمریكای لاتین وهەمان كاریگەری "رۆبن داریۆ"ی بەجێهێشت وتاری"ئەریال - 1900" بە پۆپی كارەكانی رۆدۆ دادەنرێت، لەم وتارەدا رۆدۆ بانگهێشتی گەنجانی ئەمریكای لاتین دەكات روو لە ئایدیالیست وئامانجە باڵاكان بكەن، ئەو ئامانجانەی كە ماتریالییەتی نوێ هەڕەشەی لێدەكات .
"خۆزیە مارتێ"ی كوبایی،هزرڤانێكی تری دیاری ئەمریكای لاتین بوو، وەكو رۆژنامەنووس و وتارنووس وشاعیر ناوبانگی هەبوو، پاش مردنیشی لە جەنگی سەربەخۆیی كوبا وەكو نیشتمان پەروەرێك خەڵات كرا .
سەدەی بیست
لەبەراییەكانی سەدەی بیستدا كۆمەڵێك كچە شاعیری داهێنەر دەركەوتن، ئەمانە لە هۆنراوەكانیاندا چارەسەری هەستی خۆشەویستی وهەستی مێنەبوونیان دەكرد لە كۆمەڵگەیەكی باوكسالاردا، یەكێك لەو كچە شاعیرانە "گابرێلا میتراڵا "ی چیلی بوو كە لەساڵی 1945دا خەڵاتی نۆبڵی وەرگرت، بەمەش بووە یەكەمین ژنە نووسەری ئەمریكای لاتین ئەم خەڵاتە وەربگرێت، بەناوبانگترین كچە شاعیرەكانی تریش "دلمێرا ئۆگستینی"و"خوانا دو ئەیاربۆرۆ"ی ئەرگوایی و"ئەلفۆنسینا ستۆرنی"ی ئەرژەنتینی بوون .
رۆماننووسەكانی ئەم سەردەمەش بایەخیان دەدا بە بابەتە ناوچەییەكان بۆ نموونە رۆماننووس"خۆسیە بۆستاسیۆ ریڤێرا"ی كۆلۆمبی، لە رۆمانی (گەردەلول - 1924) وێنەی جەنگەڵە باراناوییەكانی ئامازۆنی دەخستە روو، وەكو شوێنێكی جوان وترسێنەر پیشانیدەدا .
" رۆمۆلۆ گوێر ئەلدیس"ی ئەرژەنتینی لە رۆمانی (دۆنا باربرا) باسی لە دەشتاییە مەدارییەكان دەكرد، "ریكاردۆ گوێر ئەڵدیس"ی ئەرژەنتینی لە رۆمانی (دۆن سیگۆندۆ سۆمبرا - 1926) باسی لە مهاجرای لاوێك دەكرد كە رێنمایی روحی لە گاوشۆیەك وەردەگرت، هەروەها "خۆسیە لینیز دۆریگۆ" لە رۆمانی(خولی بەنجەری شەكر - 1932/1943) باسی منداڵێتی خۆی دەكرد لە كێڵگەكانی بەنجەری شەكر لە بەرازیل .
زۆرینەی رۆمانە ناوچەییەكان چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتی وسیاسییەكانی دەكرد، رۆمانی (شۆڕش لە ناوچە ناوخۆییەكان - 1902)ی رۆمانووس "یۆكلیدس داگونا" وێنەیەكی دراماتیكی ململانییەی نێوان جوتیارە هەژارەكان وهێزەكانی حكومەت پیشاندەدا .
شۆڕشی مەكسیك 1910 بووە سەرچاوەی ئیلهامی "ماریانۆ ئزویلا" بۆ نووسینی رۆمانی(چەوسێنراوان - 1916)، هەروەها هەردوو رۆمانی(حیوات العمیقە - 1938)ی "كراسیلیانۆ رامۆس"و رۆمانی( سەرزەمینی توندوتیژ - 1942)ی"جۆرج ئامادۆ" رەخنەیان لەبارودۆخی كۆمەڵایەتی بەرازیل گرت .
رۆمانی(هۆاسیبنجو - 1934)ی رۆماننووس"جۆرج ئاكازا" لە ئیكوادۆر،رۆمانی(هندییەكە - 1935)ی "گریگۆربۆ لۆپیز ئای ڤانتێز" لە مەكسیك، رۆمانی(یاراوفێستا - 1940)ی رۆماننووس"خۆسیە ماریا ئەرگۆاپد" لە پیرۆ، وێنەی ئەو مامەڵە خراپەیان خستە روو كە بەرامبەر بە هندییە سوورەكان دەكرا .
لە بیستەكانی سەدەی بیستدا، چەندان شاعیری ئەمریكای لاتین دەستیان دایە چەند ئەزموونێك لە سەر فۆرم وتەكنیك، دیارترین ئەو شاعیرانەش (فیسنت هۆیدۆبرۆ، باپلۆ نیرۆدا لەچیلی - سیزار فالیگۆ لەپیرۆ ماریۆ دو ئەندراد لە بەرازیل گۆرگی لویس بۆرخیس لە ئەرژەنتین) بوون، ئەم شاعیرانە دژی فۆرمە سوننەتییەكان بوونەوەو هەوڵیاندا شیعر بە خەیاڵە نائاساییەكان بنووسنەوە، مەبەستیشیان دۆزینەوەی عەقڵی ناوەكی بوو، قەسیدەی (المدینە المهلوسە - 1922)ی شاعیر ماریۆ دو ئەندراد باڵاترین نموونەی شیعری ئەزموونی ئەم سەردەمە بوو .
لەناوڕاستی سەدەی بیستدا چەندان بابەتی جۆراوجۆر گۆڕەپانی ئەدەبی ئەو دەمەی داگیر كرد، " ئیدواردۆ مالیا"ی ئەرژەنتینی لە هەردوو رۆمانی(كەنداوی بێدەنگی - 1940)و رۆمانی (هەموو ئەوانەی كەسكن نامێنن - 1941) گوزارشتی لە هەستی تەنیایی و نەمانی پەیوەندی دەكرد بە دەوروبەرەوە، "سیرۆ ئولگێریا"ی پیرۆیی لە رۆمانی (پان ونامۆیە ئەم دونیایە) پرۆتستۆی ئەو مامەڵە خراپەی دەكرد كە بەرامبەر بە هندییە سوورەكان دەكرا، "گۆرگی لویس بۆرخیس" كۆمەڵێ چیرۆكی كورتی فەلسەفی نووسی لە ژێر ناونیشانی (هونەری چیرۆك - 1944) .
لەناوڕاستی چلەكانی سەدەی بیست، نووسەران كەرەستە ئۆرگناڵا وبابەتی جۆراوجۆریان دۆزییەوەو ئەزموونی زمانەوانی نوێیان بەكارهێنا بۆ تۆماركردنی دەقی نوێ، رۆماننووسەكان زیاتر دركیان بە شوناسی كەلتووری خۆیان كرد، بەبێ ئەوەی بەرهەمەكانیان بە شێوەیەكی توندوتیژانە گوزارشت لە مەسەلە نەتەوایەتییەكان بكات، دیارترین كارە ئەدەبییەكانی ئەم ماوەیە رۆمانی(جەنابی سەرۆك - 1946)ی رۆماننووس "میگێل ئەنخل ئەستۆریاس" لەگواتیمالا،(كەناری گەرداو - 1947)ی رۆمانووس"ئۆگستین یانیز" لەمەكسیك، رۆمانی(ئەدان یۆنیو سیریس)ی "لیۆپۆڵدۆ مارشال" لەئەرژەنتین، (بەتاوانبار لەدایكبوو - 1951)ی رۆماننووس"مانیۆڵا رۆگاس" لە چیلی، (پلە ونبووەكان - 1953)ی رۆماننووس "ئەلیگۆ كارپنتێر" لەكوبا، (پیدرۆ پارامۆ - 1955)ی رۆماننووس "خوان رڵفۆ" لە مەكسیك بوون .
بەناوبانگترین شاعیری ئەمریكایی لاتینیش لە ناوڕاستی سەدەی بیستدا، شاعیری مەكسیكی"ئۆكتافیۆ باژ"ە كە لە زۆر لە هۆنراوەكانیدا چارەسەری شوناسی مەكسیكی ومێژووی مەكسیكی كردووە، هەروەها چەندان وتاری لەبارەی رەخنەی ئەدەبی وهونەرو سیاسەت نووسیووە .
گرنگترین پەرەسەندنەكانی ئەدەبی ئەمریكای لاتین لەپەنجاكانی سەدەی بیستدا، ئەو بایەخدانە جیهانییە بوو بە رۆماننووسەكانی ئەمریكای لاتین، ئەم بایەخەش لەپێشتردا بەو شێوەیە نەبوو، تەنانەت نازناوی "گەشەسەندن" یان بە سەر زۆر لەو رۆمانانەدا بڕی كە ئەو نووسەرانە بەرهەمیان هێنابوو، رۆماننووسە گەشەكردووەكانیش( كارلۆس ڤۆنتیس لەمەكسیك خۆلیۆ كۆرتازار لەئەرژەنتین ماریۆ فاراگاس یۆسا لەپیرۆ گابریل گارسیا ماركیز لەكۆڵۆمبیا ) بوون، ئەم رۆماننووسانە پەنایان بردە بەر دۆزینەوەی ئەدەبی لەو چیرۆكانە تا بتوانن گوزارشت لە پاشخانی كەلتووری خۆیان بكەن، بۆیە چەندین ئەزموونیان لە بواری زمان وژینگەی رۆمان كرد، هەروەها خەیاڵی زۆریان خزاندە ناو بەرهەمەكان، ئەمەشیان بە دابەشكردنی كات وشوێن لە بەرهەمەكانیان، ئەم گەشەسەندنەش بووە مایەی سەرهەڵدانی شێوازێكی نوێ‌كە ئەمڕۆ بە ( واقعییەتی جادوگەر الواقعیە السحریە )دەناسرێت كە تیایدا خەون وجادوو تێكەڵا بە واقیعی رۆژانە دەبێت . رۆمانەكانی "كارلۆس ڤۆنتیس" وێنەیەكی گشتی دەربارەی ژیانی هاوچەرخی مەكسیك پیشان دەدات، سەرەكیترین رۆمانەكانی كارلۆس رۆمانی(هەوای خاوێن - 1958) و رۆمانی(كۆچی ئەرتیمیۆ كروز - 1962)ە، دیارترین وكاریگەرترین رۆمانەكانی "كوارتازار" رۆمانی (الحجلە - 1963)ە، كە تیایدا ئەزموونی تەكنیكەكانی هونەری چیرۆك دەكات، زۆریش لە رەخنەگران لەو بڕوایەدان كە چیرۆكە كورتەكانی كورتازار زۆر لە رۆمانەكانی جوانترو بەهێزترن، ناوبانگترینیان كۆمەڵە چیرۆكی( گۆڕانكای لە رۆشنایی - 1974)یە كە پڕە لە خەیاڵا وهێماوفەلسەفە .
"فارگاس یۆسا"ش دەربارەی گۆمەڵگەی هاوچەرخی پیرۆ نووسیووە ودیارترین رۆمانەكانیشی (جەنگ كۆتایی جیهان - 1981)ە، كە رۆمانێكە مێژووییەو پڕ لە مهاجرایە، هەروەها پشت بە رووداوەكانی ناو رۆمانی(شۆڕش لە هەرێمە ناوخۆییەكان)ی "یۆكلیدس دا كونا "دەبەستێت .
دیارترین رۆماننووسەكانی سەردەمی گەشەسەندن "گابریل گارسیا ماركیز"ە، كە ساڵی 1992 خەڵاتی نۆبڵی وەرگرتووەو رۆمانی (سەد ساڵا تەنیایی - 1967) بە رووداوێكی دیاری رۆمانی ئەمریكای لاتین دادەنرێت، ئەم رۆمانە چەندان حەقیقەتی مێژووی لە خۆ دەگرێت، ئەگەر چی نووسەر میتاڵی سەیرو كەسایەتی نائاسایی و رووداوی سەیرو ورووژێنەرو گاڵتە ئامێز خزاندووەتە ناو بەرهەمەكەوە .
نووسینی ئەحمەد سەعدوڵڵا
وەرگێڕانی ئاسۆ وەهاب
سەرچاوە ئەنتەرنێت .
ئەدەبی ئەمریكای لاتین پێكدێت لە ئەدەبی ئەو وڵاتانەی كە بە ئیسپانی لەبەشی رۆژئاوایی گۆی زەوی قسەدەكەن، هەروەها ئەدەبی پۆرتەریكۆو ئەدەبی بەرازیل كە بە زمانی پورتوگالی تۆمار دەكرێت .
ئەدەبی قۆناغی كۆلۆنیالیزم
لەدەست پێكردنی هەڵمەتەكانی داگیركاری كۆلۆنیالیستانەی ئیسپان وپۆرتوگالەكانەوە بۆ جیهانی نوێ ودەست پێكردنی شۆڕشەكانی سەربەخۆیی لە كۆتاییەكانی سەدەی پازدەوە، كە سێ سەد ساڵە، بەرایی ئەدەبێكی جوان دەركەوت . بەرایی ئەم ئەدەبە بە نووسینەوەی چیرۆكی شەڕەكان ودۆزینەوەكان دەستی پێكردووە، سەربازو موژدەبەرەكان لە نووسینەكانیاندا زۆر بەوردی دیمەنە جوانەكانی سروشت وشارستانییەت ودیمەنی ئاژەڵە تازە بینراوەكانی ناوچەكەیان تۆمار دەكردووە، دەگوترێت(پێنج نامەكە/1519 – 1526)ی "هیرناندۆ كۆرتیز" كە بۆ ئیمپراتۆری ئیسپانیا ناردوویەتی دەربارەی داگیركردنی ئیمپراتۆرییەتی "ئەزتەك" بەرایی ئەو نووسینانەیە، پاشتر "برناڵا دیاز دل كاستیلۆ" لە كتێبی( میژووی دروست بۆ فتوحاتی ئیسپانی – 1522)بە وردی باسی هەڵمەتەكانی سەر "ئەزتەك" كردووە .
لە ماوەی داگیركاریدا چەندان بەرهەم دەركەوتوون لەوانە"تێكدانی ئەندیز – 1552) ئەم بەرهەمە وەسپێكی كورتی مۆژدەبەری دۆمەنیكانی"بارتۆلۆمی دی لاس كازاس"ە بۆ ئەو مامەڵە وەحشیگەرایانەی كە سەربازە ئەوروپییەكان دژ بە هندییە سوورەكان كردوویانە .
لە1609دا "كارسیلاسۆ دولاڤێگا" لە كتێبی (تعلیقات ملكیە)دا وێنەی خوێناوی مێژووی ئیمپراتۆرییەتی"ئەنكا" پیشانداوە، هەروەها هەر دوو شاعیر"ئەڵۆنسۆ دی ئەرسیلا"و"ئای. زۆنیگا" بەناوزبانگترین دوو هۆنراوەیان لە (1569-1589)بەناوی "لائارۆكانا" نووسیووە،كە تیایدا وەسپی بەرنگاربوونەوەی هندییە سوورەكان دژ بە ئیسپانییەكان دەدەنەوە .
"بنیتۆ نكسێر" یەكەم شاعیر بووە بە پۆرتوگالی شیعری وتووە،بنیتۆ لە داستانی(بڕۆسۆبۆبیا- 1601)دا چارەسەری بابەتی تاك وسروشت كردووە لە ژینگەی ئەمریكادا .
لەنیوەی دووەمی سەدەی حەڤدەیەم شێوازێكی نوێ بەناوی" باروك"ەوە سەری هەڵدا،نووسەرانی باروك بە شێوازێكی سەنعەتكارانەو گاڵتەجاڕو ئاڵۆز دەیاننووسی، ئەنجامی ئەم كارەش دەركەوتنی چەند بەرهەمێك بوو كەبەئاسانی كەس لە ناوەڕۆكی تێنەدەگەیشت .
كچە نووسەری مەكسیكی "سۆرخوانا ئانس دولاكروز" یەكەم نووسەری قۆناغی باروك، بە شێوەیەكی گشتی داهێنەرترین نووسەری سەردەمی كۆلۆنیالیزم بوو، "دۆلاكروز" لەپاڵا شیعر، نووسینی دەقی شانۆیی ورەخنەو نووسینی فەلسەفی ئەزموون كردووە، لەم ماوەیەدا شاعیری پیرۆیی "خوان دی. ئیڵا.ئەی. كاڤیدیس" هەجوێكی نووسیووە لەبارەی گەندەڵی لە كۆمەڵگەی سەردەمی كۆڵۆنیالیزم، هەروەها شاعیری بەرازیلی"گریگۆری دی ماتۆس" شیعری هەجوی نووسیووە، هەر لەم ماوەیەدا "تۆماس ئەنتۆنیۆ گونزاكا"جوانترین هۆنراوەی لیریكی بەناونیشانی(ماریلیا دو دیرسۆا) نووسی كە هۆنراوەیەكی خۆشەویستییە، هەردوو شاعیری بەرازیلی"خۆسیە باسیلیۆ داگاما"و"خۆسیە دو سنتاریتا دو دۆراو" هۆنراوەی داستان ئامیزیان نووسیووە، بۆ نموونە ناوەڕۆكی هۆنراوەی (ئۆرۆگوای – 1769)ی داگاما گێڕانەوەی حیكایەتی جەنگی نێوان هندییە سوورەكان وكۆلۆنیالیزمە ئەوروپییەكان بوو، هۆنراوەی(كارامۆرۆ – 1781)ی "دو دۆراو"یش حیكایەتی دۆزینەوەی بەرازیل و داگیركردنی گێڕاوەتەوە .
سەدەی نۆزدەیەم
لەسەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەم واتا لە(1810)، جەنگی سەربەخۆیی دژ بە داگیركەرانی ئەمریكای لاتین دەستی پێكرد، جەنگی سەربەخۆیی شازدە ساڵی خایاندو بوو بە سەرچاوەی ئیلهامی زۆرێك لە شاعیران .
لەم ماوەیەدا یەكەمین رۆمان بە ناونیشانی (توتییەكی توڕە – 1816)ی "خۆسیە خواكین دولزارد"ی دەركەوت، ناوەڕۆكی ئەم رۆمانە رەخنەگرتنە لە كۆمەڵگەی كۆلۆنیالیزمی شاری مەكسیك، هەروەها ساڵی(1825) شاعیری ئیكوادۆری" خوسیە خواكین ئۆڵمیدۆ" بەناوبانگترین هۆنراوەی نیشتمانی بەناوی(گۆرانییەك بۆ پۆلیڤار) نووسی .
رێبازی رۆمانتیك
رێبازی رۆمانتیك دیارترین ئەو جوڵانەوە ئەدەبیانە بوو كە لەكۆتاییەكانی سەدەی هەژدەیەمدا لە ئەوروپا دەركەوت، پاش ئەوەیش لە ئەمریكای لاتین بڵاوبووەوە، ئەم رێبازە جەختی لەسەر تاكێتی و مەسەلە نەتەوایەتییەكان وئازادی هونەرو بەدواداچوونی بابەت وشێوازە نوێكان دەكردەوە .
شاعیری كوبی"خۆسیە ماریا هریدیا" لە شاعیرە بەراییەكانی رۆمانتیك بوو لەئەمریكای لاتین،"خۆسیە" هۆنراوەیەكی زۆر رەشبینانەی لەبارەی سروشتەوە بەناونیشانی( هەرەمی خۆلۆلا- 1820) نووسیووە، هەندێك لە هۆنراوەكانی شاعیری فینزویلی" ئەندریە بیلۆ" هەڵگری رەگەزەكانی رۆمانتیكییەتە، بەتایبەت ئەو هۆنراوەیەی كە بەناونیشانی (ئۆد -1826)ە ناوڕۆكەكەی باسی كشتوكاڵا كردن دەكات لەناوچە گەرمەكاندا .
لەسەدەی نۆزدەیەمدا جۆرێك لە رۆمانتیكییەت گەشەی كردو دواتر بە( الاهلانیە) ناوبانگی دەركرد، ئەوانەی بەم شێوەیە دیانووسی باسیان لە خاڵە جیاكارەكانی هەرێمە سەرەكییەكانی وڵاتیان دەكرد، بۆ نموونە شاعیری ئەرژونتینی" ئیستیڤان ئەخیڤیریا" لە هۆنراوەكانیدا باسی خۆشەویستی دەشتاییەكانی بامبای ئەرژەنتینی دەكرد، پاشتر ئەدەبی" گاوشۆ" بەشێوەیەكی دیار بڵاوبووەوە – گاوشۆكان، ئەو خاوەن گا كۆچەریانە بوون كە وەكو دەرچوان لەیاسا لەقەڵەم دەدران- لەم میانەدا شاعیری ئەرژەنتینی" خۆسیە هیرناندیز" جوانترین نموونەی ئەدەبی گاوشۆی نووسیووە كە داستانێكە بەناونیشانی(مارتن ڤێرۆ/ 1872-1879)ناوەڕۆكی ئەم داستانە شیعرییە باسكردنی ژیانی ناهەمواری پاڵەوانێكی گاوشۆیە، هەروەها وێنەی ئەو شەڕانە دەگرێت كە پاڵەوانەكە لەگەڵا هندییە ئەمریكییەكان دەیكات،لە پاڵا ئەو هەموو توندوتیژیەی كە حكومەتێكی بێ ئیحساس دژ بە گاوشۆكان پیادەی كردووە .
لە قۆناغی رۆمانتیكدا رۆمان بەشێوەیەكی بەرچاو گەشەی كرد، رۆماننووسی كۆلۆمبی" جۆرج ئیسحاق" رۆمانی (ماریا – 1867) نووسیووە، كە تائەمڕۆ بەپڕ سۆزترین رۆمانی ئەو قۆناغە دادەنرێت، چونكە ناوڕۆكەكەی باسی خۆشەویستی دەكات، هەروەها هەر یەك لە "خۆسیە مارمۆڵا- ئەرژەنتینی" و "ئیگناسیۆ مانیۆڵا ئەتەمیرانۆ- مەكسیكی" نووسەری لیبراڵا بوون وچەندان رۆمانیان لەبارەی نەبوونی عەدالەتی سیاسییەوە نووسیووە .
" دۆمەنیكۆ ڤۆستینۆ سارامینتۆ- ئەرژەنتینی" نووسەرێكی سیاسی بوو، هەر لەو ماوەیە بە شێوەیەكی جوان كۆمەڵێك وتارو چیرۆكی تێكەل بەیەكتر كردو لە كتێبیكدا بە ناونیشانی ( شارستانییەت وبەربەرییەت، ژیانی خوان ڤكندۆ كۆیروگا -1845) بڵاوكردەوتەوە .
لەسەدەی نۆزدەدا چەمكی رۆمانتیك بووە بە بابەتێكی وروژێنەر لە ئەدەبیاتی ئەمریكای لاتین، رۆمانتیكەكان پێیان وابووكە میللەتانی نائەوروپی وەكو هندییەكان میللەتی باشن، چونكە تا ئەو كاتە شارستانییەتی ئەوروپی خراپیانی نەكردووە .
بۆ نموونە لە بەرازیل ( ئەنتۆنیۆ جونكالڤیز دیاز )وەسپی هندییەكانی دەدایەوو بە گەورە پیشانیانی دەدا، هندییەكان بوونە پاڵەوانی رۆمانی ( ئۆگۆرانی – 1879 )ی نووسەر " خۆسیە دوو ئەلبكار"ی بەرازیلی ورۆمانی (كۆمندا -1879)ی "جۆن لیۆمێرای ئیكوادۆری وداستانە شیعری( تەبار -1888)ی "خوان زۆربلادۆ سان مارتن"ی ئەرژەنتینی .
ریكاردۆ پاڵمای پیرۆیی شێوازێكی ناوازەی تری لە ئەدەبی ئەمریكایی لاتین داهێناو ناوی نا (ترادسیۆن) ئەم شێوازە تێكەڵەیەك بوو لە وێنەی پەخشان ئامێز، تیایدا مێژوو، ئەفسانە، حیكایەت، گاڵتەو گەپ وپڕوپاگەندە تێكەڵا ببوون، ئەم وێنە پەخشان ئامێزانە لە ماوەی نێوان 1872 – 1910 هەر هەموویان لەژێر یەك ناونیشاندا ( دابونەریتەكان لە پیرۆ ) كۆكرانەوە .
رێبازی ریالیزم
رێبازی ریالیزم لەكۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا گەشەی كرد، نووسەرەكان هەوڵی ئەوەیاندا بەشێوەیەكی زۆر وردو بابەتیانە وێنای واقیعی بینراو بكەن، هەروەها كارەكانیان كاریگەری ژینگەی كۆمەڵایەتی پیشاندەدا لەسەر خەڵكی، تەنانەت هەندێ نووسەر شێوازێكی زۆر توندوتیژ ورەشبینانەیان لە واقیعییەت بەكار دەهێنا كە دواتر بە (سروشتی – الگبیعیە) ناوبرا .
دیاترین راێبەرانی رێبازی ریالیزم لە ئەدەبی ئەمریكایی لاتینیدا،رۆماننووسانی وەك "ئەلبرتۆ بلست گانا"و"بلدۆمێرۆ لیلۆ" لەچیلی، "كلۆرندا ماتۆ دوتیرنر" لە پیرۆ،"بۆجینۆ كامبا سبریس" لە ئەرژەنتین،"فدریكۆ كامبوا" لە مەكسیك بوون، هەروەها رۆماننووسی بەرازیلی "ژواكیم ماریا ماسادۆ دی ئەسیس"یەكێك لە دیارترین رۆماننووسی رێبازی ریالیزمی وەدەبیاتی ئەمریكای لاتین بوو، دەركەوتنی هەردوو رۆمانی (یادەوەری براوەیەكی بچوك – 1881)و(دۆم كاسمۆرۆ – 1900)توانایی تەكنیكی باڵاو گێڕانەوەیەكی ناوازەی ماسادۆیان پیشاندەدا .
چەندان نووسەری تریش جەختیان لەسەر دابونەریتی خۆجەیی ونەرێتەكانی ئەو هەرێمانە دەكردەوە كە بەزمانی ئیسپانی قسەیان دەكرد، ئەمەش لە رێگەی ئەو گێڕانەوەو وێنەوە پیشاندەدا كە لە دووتۆی رۆمانەكانیان تۆماریان دەكرد، كارەكانی ئەم كۆمەڵە نووسەرە بەناوی" كۆستمبرسمۆ" ناوبانگی دەركرد، دیارترین نووسەرانی ئەم شێوازە، "خافێر دۆ ڤیانا" لە ئەرگوای، "رۆبرتۆ جی بایرۆ" لە ئەرژەنتین، "تۆماس كاراسكیلا" لە كۆڵۆمبیایە، ئەم نووسەرانە جەختیان لەسەر وەسپدانەوەی دیمەنەكانی لادێ وشێوازە مرۆییەكان لەچیرۆكەكانیان دەكردەوە، "فلۆرەنسیۆ سانشیز" لەئەرژەنتین، بەناوبانگترین نووسەرانی دەقی شانۆی بوو لە رێبازی ریالیزم، كە لە شانۆكانیدا چارەسەری ململانییە مرۆییەكانی لادێیەی ئەرژەنتینی دەكرد .
مۆدێرنە
قۆناغی مۆدێرنە لەساڵی 1888 تا 1910 ی خایاندو بە یەكێك لە دیارترین قۆناغەكانی ئەدەبی ئەمریكای لاتین دادەنرێت ، لەم قۆناغەدا شاعیران سەرقافڵە بوون، "رۆبن داریۆ" شاعیری نیگاراگوایی فۆرمێكی تازەی بەخشییە مۆدێرنە پێشی وابوو كە پێویستە شاعیر لە پاكترین شوێن بەدوایی جوانیدا بگەڕێن هەروەها خۆی ئازاد بكات لەشێوازە باوەكان، عەوداڵبوونیش بەدوایی شتە نائاساییەكاندا شاعیرانی ئەو قۆناغەی ئاڕاستە كرد بەروە سەرچاوە رۆژئاواییەكان بەتایبەت ئەفسانەكانی گریك ورۆژهەڵات وئەسكەندەناڤیا .
لەسەرەتایی مۆدێرنەدا دیوانێكی شیعری بەناوی " ئەزۆل – 1888" بڵاوكرایەوە، شاعیری ئەرژەنتینی "لیۆ پۆڵدۆ لۆگۆنیس" یەكێكی تر بوو لە ریبەرانی ئەم قۆناغە، "خۆزیە ئەنریك رۆدۆ"نووسەری ئۆرگوایی لەرێگەی نووسینەكانیەوە بووە هێمایەكی دیاری هزری ئەمریكای لاتین وهەمان كاریگەری "رۆبن داریۆ"ی بەجێهێشت وتاری"ئەریال - 1900" بە پۆپی كارەكانی رۆدۆ دادەنرێت، لەم وتارەدا رۆدۆ بانگهێشتی گەنجانی ئەمریكای لاتین دەكات روو لە ئایدیالیست وئامانجە باڵاكان بكەن، ئەو ئامانجانەی كە ماتریالییەتی نوێ هەڕەشەی لێدەكات .
"خۆزیە مارتێ"ی كوبایی،هزرڤانێكی تری دیاری ئەمریكای لاتین بوو، وەكو رۆژنامەنووس و وتارنووس وشاعیر ناوبانگی هەبوو، پاش مردنیشی لە جەنگی سەربەخۆیی كوبا وەكو نیشتمان پەروەرێك خەڵات كرا .
سەدەی بیست
لەبەراییەكانی سەدەی بیستدا كۆمەڵێك كچە شاعیری داهێنەر دەركەوتن، ئەمانە لە هۆنراوەكانیاندا چارەسەری هەستی خۆشەویستی وهەستی مێنەبوونیان دەكرد لە كۆمەڵگەیەكی باوكسالاردا، یەكێك لەو كچە شاعیرانە "گابرێلا میتراڵا "ی چیلی بوو كە لەساڵی 1945دا خەڵاتی نۆبڵی وەرگرت، بەمەش بووە یەكەمین ژنە نووسەری ئەمریكای لاتین ئەم خەڵاتە وەربگرێت، بەناوبانگترین كچە شاعیرەكانی تریش "دلمێرا ئۆگستینی"و"خوانا دو ئەیاربۆرۆ"ی ئەرگوایی و"ئەلفۆنسینا ستۆرنی"ی ئەرژەنتینی بوون .
رۆماننووسەكانی ئەم سەردەمەش بایەخیان دەدا بە بابەتە ناوچەییەكان بۆ نموونە رۆماننووس"خۆسیە بۆستاسیۆ ریڤێرا"ی كۆلۆمبی، لە رۆمانی (گەردەلول - 1924) وێنەی جەنگەڵە باراناوییەكانی ئامازۆنی دەخستە روو، وەكو شوێنێكی جوان وترسێنەر پیشانیدەدا .
" رۆمۆلۆ گوێر ئەلدیس"ی ئەرژەنتینی لە رۆمانی (دۆنا باربرا) باسی لە دەشتاییە مەدارییەكان دەكرد، "ریكاردۆ گوێر ئەڵدیس"ی ئەرژەنتینی لە رۆمانی (دۆن سیگۆندۆ سۆمبرا - 1926) باسی لە مهاجرای لاوێك دەكرد كە رێنمایی روحی لە گاوشۆیەك وەردەگرت، هەروەها "خۆسیە لینیز دۆریگۆ" لە رۆمانی(خولی بەنجەری شەكر - 1932/1943) باسی منداڵێتی خۆی دەكرد لە كێڵگەكانی بەنجەری شەكر لە بەرازیل .
زۆرینەی رۆمانە ناوچەییەكان چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتی وسیاسییەكانی دەكرد، رۆمانی (شۆڕش لە ناوچە ناوخۆییەكان - 1902)ی رۆمانووس "یۆكلیدس داگونا" وێنەیەكی دراماتیكی ململانییەی نێوان جوتیارە هەژارەكان وهێزەكانی حكومەت پیشاندەدا .
شۆڕشی مەكسیك 1910 بووە سەرچاوەی ئیلهامی "ماریانۆ ئزویلا" بۆ نووسینی رۆمانی(چەوسێنراوان - 1916)، هەروەها هەردوو رۆمانی(حیوات العمیقە - 1938)ی "كراسیلیانۆ رامۆس"و رۆمانی( سەرزەمینی توندوتیژ - 1942)ی"جۆرج ئامادۆ" رەخنەیان لەبارودۆخی كۆمەڵایەتی بەرازیل گرت .
رۆمانی(هۆاسیبنجو - 1934)ی رۆماننووس"جۆرج ئاكازا" لە ئیكوادۆر،رۆمانی(هندییەكە - 1935)ی "گریگۆربۆ لۆپیز ئای ڤانتێز" لە مەكسیك، رۆمانی(یاراوفێستا - 1940)ی رۆماننووس"خۆسیە ماریا ئەرگۆاپد" لە پیرۆ، وێنەی ئەو مامەڵە خراپەیان خستە روو كە بەرامبەر بە هندییە سوورەكان دەكرا .
لە بیستەكانی سەدەی بیستدا، چەندان شاعیری ئەمریكای لاتین دەستیان دایە چەند ئەزموونێك لە سەر فۆرم وتەكنیك، دیارترین ئەو شاعیرانەش (فیسنت هۆیدۆبرۆ، باپلۆ نیرۆدا لەچیلی - سیزار فالیگۆ لەپیرۆ ماریۆ دو ئەندراد لە بەرازیل گۆرگی لویس بۆرخیس لە ئەرژەنتین) بوون، ئەم شاعیرانە دژی فۆرمە سوننەتییەكان بوونەوەو هەوڵیاندا شیعر بە خەیاڵە نائاساییەكان بنووسنەوە، مەبەستیشیان دۆزینەوەی عەقڵی ناوەكی بوو، قەسیدەی (المدینە المهلوسە - 1922)ی شاعیر ماریۆ دو ئەندراد باڵاترین نموونەی شیعری ئەزموونی ئەم سەردەمە بوو .
لەناوڕاستی سەدەی بیستدا چەندان بابەتی جۆراوجۆر گۆڕەپانی ئەدەبی ئەو دەمەی داگیر كرد، " ئیدواردۆ مالیا"ی ئەرژەنتینی لە هەردوو رۆمانی(كەنداوی بێدەنگی - 1940)و رۆمانی (هەموو ئەوانەی كەسكن نامێنن - 1941) گوزارشتی لە هەستی تەنیایی و نەمانی پەیوەندی دەكرد بە دەوروبەرەوە، "سیرۆ ئولگێریا"ی پیرۆیی لە رۆمانی (پان ونامۆیە ئەم دونیایە) پرۆتستۆی ئەو مامەڵە خراپەی دەكرد كە بەرامبەر بە هندییە سوورەكان دەكرا، "گۆرگی لویس بۆرخیس" كۆمەڵێ چیرۆكی كورتی فەلسەفی نووسی لە ژێر ناونیشانی (هونەری چیرۆك - 1944) .
لەناوڕاستی چلەكانی سەدەی بیست، نووسەران كەرەستە ئۆرگناڵا وبابەتی جۆراوجۆریان دۆزییەوەو ئەزموونی زمانەوانی نوێیان بەكارهێنا بۆ تۆماركردنی دەقی نوێ، رۆماننووسەكان زیاتر دركیان بە شوناسی كەلتووری خۆیان كرد، بەبێ ئەوەی بەرهەمەكانیان بە شێوەیەكی توندوتیژانە گوزارشت لە مەسەلە نەتەوایەتییەكان بكات، دیارترین كارە ئەدەبییەكانی ئەم ماوەیە رۆمانی(جەنابی سەرۆك - 1946)ی رۆماننووس "میگێل ئەنخل ئەستۆریاس" لەگواتیمالا،(كەناری گەرداو - 1947)ی رۆمانووس"ئۆگستین یانیز" لەمەكسیك، رۆمانی(ئەدان یۆنیو سیریس)ی "لیۆپۆڵدۆ مارشال" لەئەرژەنتین، (بەتاوانبار لەدایكبوو - 1951)ی رۆماننووس"مانیۆڵا رۆگاس" لە چیلی، (پلە ونبووەكان - 1953)ی رۆماننووس "ئەلیگۆ كارپنتێر" لەكوبا، (پیدرۆ پارامۆ - 1955)ی رۆماننووس "خوان رڵفۆ" لە مەكسیك بوون .
بەناوبانگترین شاعیری ئەمریكایی لاتینیش لە ناوڕاستی سەدەی بیستدا، شاعیری مەكسیكی"ئۆكتافیۆ باژ"ە كە لە زۆر لە هۆنراوەكانیدا چارەسەری شوناسی مەكسیكی ومێژووی مەكسیكی كردووە، هەروەها چەندان وتاری لەبارەی رەخنەی ئەدەبی وهونەرو سیاسەت نووسیووە .
گرنگترین پەرەسەندنەكانی ئەدەبی ئەمریكای لاتین لەپەنجاكانی سەدەی بیستدا، ئەو بایەخدانە جیهانییە بوو بە رۆماننووسەكانی ئەمریكای لاتین، ئەم بایەخەش لەپێشتردا بەو شێوەیە نەبوو، تەنانەت نازناوی "گەشەسەندن" یان بە سەر زۆر لەو رۆمانانەدا بڕی كە ئەو نووسەرانە بەرهەمیان هێنابوو، رۆماننووسە گەشەكردووەكانیش( كارلۆس ڤۆنتیس لەمەكسیك خۆلیۆ كۆرتازار لەئەرژەنتین ماریۆ فاراگاس یۆسا لەپیرۆ گابریل گارسیا ماركیز لەكۆڵۆمبیا ) بوون، ئەم رۆماننووسانە پەنایان بردە بەر دۆزینەوەی ئەدەبی لەو چیرۆكانە تا بتوانن گوزارشت لە پاشخانی كەلتووری خۆیان بكەن، بۆیە چەندین ئەزموونیان لە بواری زمان وژینگەی رۆمان كرد، هەروەها خەیاڵی زۆریان خزاندە ناو بەرهەمەكان، ئەمەشیان بە دابەشكردنی كات وشوێن لە بەرهەمەكانیان، ئەم گەشەسەندنەش بووە مایەی سەرهەڵدانی شێوازێكی نوێ‌كە ئەمڕۆ بە ( واقعییەتی جادوگەر الواقعیە السحریە )دەناسرێت كە تیایدا خەون وجادوو تێكەڵا بە واقیعی رۆژانە دەبێت . رۆمانەكانی "كارلۆس ڤۆنتیس" وێنەیەكی گشتی دەربارەی ژیانی هاوچەرخی مەكسیك پیشان دەدات، سەرەكیترین رۆمانەكانی كارلۆس رۆمانی(هەوای خاوێن - 1958) و رۆمانی(كۆچی ئەرتیمیۆ كروز - 1962)ە، دیارترین وكاریگەرترین رۆمانەكانی "كوارتازار" رۆمانی (الحجلە - 1963)ە، كە تیایدا ئەزموونی تەكنیكەكانی هونەری چیرۆك دەكات، زۆریش لە رەخنەگران لەو بڕوایەدان كە چیرۆكە كورتەكانی كورتازار زۆر لە رۆمانەكانی جوانترو بەهێزترن، ناوبانگترینیان كۆمەڵە چیرۆكی( گۆڕانكای لە رۆشنایی - 1974)یە كە پڕە لە خەیاڵا وهێماوفەلسەفە .
"فارگاس یۆسا"ش دەربارەی گۆمەڵگەی هاوچەرخی پیرۆ نووسیووە ودیارترین رۆمانەكانیشی (جەنگ كۆتایی جیهان - 1981)ە، كە رۆمانێكە مێژووییەو پڕ لە مهاجرایە، هەروەها پشت بە رووداوەكانی ناو رۆمانی(شۆڕش لە هەرێمە ناوخۆییەكان)ی "یۆكلیدس دا كونا "دەبەستێت .
دیارترین رۆماننووسەكانی سەردەمی گەشەسەندن "گابریل گارسیا ماركیز"ە، كە ساڵی 1992 خەڵاتی نۆبڵی وەرگرتووەو رۆمانی (سەد ساڵا تەنیایی - 1967) بە رووداوێكی دیاری رۆمانی ئەمریكای لاتین دادەنرێت، ئەم رۆمانە چەندان حەقیقەتی مێژووی لە خۆ دەگرێت، ئەگەر چی نووسەر میتاڵی سەیرو كەسایەتی نائاسایی و رووداوی سەیرو ورووژێنەرو گاڵتە ئامێز خزاندووەتە ناو بەرهەمەكەوە .
نووسینی ئەحمەد سەعدوڵڵا
وەرگێڕانی ئاسۆ وەهاب
سەرچاوە ئەنتەرنێت .
0 كۆمێنت:
إرسال تعليق