دامودەزگاكانی بیروڕا لە ئەمریكا

سیاسەتكردن ودروستكردنی بڕیاری سیاسی لە ئەمریكا تەنها لەدەستی پایە سەرەكییەكانی دەسەڵاتی حكومی بەسەرۆك وكۆنگرسەوە نییە، بگرە تەریب لەگەڵا ئەم هێڵە دامودەزگاكانی بیروڕا یان ئەو دەزگایانەی كە بە THENK TANKS ناسراون رۆڵی كارا دەگێڕن لەدروستكردنی بڕیاری سیاسی، ئەم دیاردەیە تا ساڵانێكی زۆر بە یەكێك لەو دیاردە ناوازانە دادەنرا كە ئەمریكا پێیدەناسرا، بەڵام ئەمرۆ بەسەرتاسەری جیهاندا ئەم دیاردەیە بڵاوبووەتەوە، بەڵام هەرگیز نەیانتوانیووە بگەنە ئاستی بڕیارو پلاندانانی ئەم دامودەزگایانە، كە زۆربەی كات داڕشتنەوەی پلانەكانیان سەد ساڵییە .
دامودەزگاكانی بیروڕا لەئەمریكا بەپێنج شێوە كار دەكەنە سەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كە بریتین لە :-
1/ دروستكردنی بیروڕاو ئەگەری نوێ وداهێنراو لەسیاسەتدا .
2/ ئامادەكردنی دەیان كادری لێهاتوو بۆ كاركردن لەحكومەتدا .
3/ئامادەكردنی شوێن بۆ گفتوگۆكردن لە بەرزترین ئاستی دەسەڵاتدا .
4/ رووناكبیركردنی هاوڵاتی ئەمریكی لەبارەی كێشەكانی جیهان .
5/ ئیزافەكردنی ئامرازێكی ترو بێلایەن بۆ دامودەزگا فەرەمییەكان تا ناوبژیوان بێت وئامۆژگاری دروست بدات بۆ چارەسەركردنی كێشەكان .
دروستبوون وگەشەسەندنی دامودەزگاكانی بیروڕا
ئەم دامودەزگایانە سەربەخۆن‌و ئامانج لەدروستبوونیان لێكۆڵینەوەكردن‌و بەرهەمهێنانی ئەو مەعریفە سەربەخۆیەیە كە پەیوەندی بەسیاسەتەوە هەیە، بەمەش ئەم دامودەزگایانە ئەو بۆشاییە پڕ دەكەنەوە كە لەنێوان جیهانی ئەكادیمی وجیهانی فەرمانڕەوایەتی سیاسی هەیە(زۆر جار هاندەری سەرەكی لێكۆڵینەوە ئەكادیمییەكان گفتوگۆی تیۆری وگرانە لەبارەی ئەو بابەتانەی كە دوورن لەكێشە سیاسییە راستەقینەكان، لە بەرامبەریش دەبینین كارمەندانی حكومەت سەرقاڵن بە مومارەسە كردنی سیاسەتێكی رۆژانەی واقیعی وبەئەنجام، بەهۆی ئەو سەرقاڵییەیان ناتوانن لە دەرەوەی مومارەسەی دەسەڵاتەوە بڕواننە كارەكانی خۆیان و كەم و كورتییەكان وئەو هەڵانەی دەیكەن چارەسەر بكەن)، بۆیە دامودەزگاكانی بیروڕا یارمەتیدەرێكی كاران بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی كە لەنێوان جیهانی بیركردنەوەو جیهانی كاركردندا هەیە .
لەگەڵا دەركەوتن وگەشەسەندنی رۆڵی ئەمریكا وەكو زلهێزیك و سەركردایەتیكردنی تاك جەمسەریانەی بۆ جیهان، دامودەزگاكانی بیروڕا گەشەسەندنێكی بەچاویان بەخۆوە بینیوە، بۆ نموونە لەسەرتای دروستبوونیان پێش سەدەیەك‌و لەو قۆناغەی كە بە قۆناغی گەشەسەندن ناسراوە، ئەم دامودەزگایانە بەشێك بوونە لەو بزوتنەوەیەی كە كاریان كردووە بۆ ئیحترافكردن (أحتراف) لەكاری حكومیدا، پەیامەكانیش لە سەرەتادا روون وئاشكران وزۆربەشیان ناسیاسی بوون، لەوانە برەودان بە بەرژەوەندی گشتی لەرێگەی رێنمایكردن و نەسیحەتكردنی كارمەندە فەرەمییەكانی حكومەت بە رێنمایی بێلایەنانە تاوەكو لایەنێكی بێلایەن خۆیان پێشكەش بكەن، نموونەی ئەم دامودەزگایانە، پەیمانگای حكومی بۆ لێكۆڵینەوەكانە (1916) كە دواتر بووە دەزگای برۆكنگز (1927)، هەروەها دەزگای كارنیگی بۆ ئاشتی نێودەوڵەتی(1910) یەكەم دەزگا بوو بەتەنها بایەخ بەسیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بدات، ئامانجیش لە دروستكردنی ئەم دەزگایە لێكۆڵینەوەكردن بوو لە هۆكارەكانی جەنگ و هاندانی چارەسەركردنی ئاشتیانە بۆ جەنگ وكێشەكان .
لەگەڵا هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەكەم گفتوگۆیەكی گەرم‌وگوڕ دروست بوو لەبارەی رۆڵی شیاوی ئەمریكا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، لەم بارەیەوە دیارە لە زستانی 1917-1918 عەقید ئیدوەرد هاس، راوێژكاری سەرۆك وۆدرۆ ویلسۆن بەنهێنی كاریانكرد بۆ كۆكردنەوەی چەند لێكۆڵیارێكی لێهاتوو لە لیژنەیەكدا تا كار بكەن لەسەر هەلەكانی ئاشتی دوای جەنگ، هەر ئەو لیژنەیە كە بەناوی گروپی بەدواداچوون ناسرانەوە نەسیحەتی پێشكەشی ئەو وەفدە ئەمریكییە كرد كە بەشدار بوون لە كۆنگرەی ئاشتی پاریس، لەساڵی 1921چەندان لێكۆڵیاری لێهاتوو پارێزەرو ئەكادیمیستی نیویۆرك چوونە ریزی ئەو گروپەو (ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكانیان) دامەزراند، ئەم دەزگایانە كە بە نەوەی یەكەمی دەزگاكانی بیروڕا دادەنرێت یارمەتی زۆربەی ئەو رێكخراوو گروپە خۆجەییە رۆشنفكرانەیان دا كە هەمیشە دیانخواست ئەمریكا رووانینێكی جیهانی هەبێت .
ساڵی 1945 دەزگاكانی نەوەی نوێ‌ دەركەوتن، ئەم دەركەوتنە پەیوەست بوو لەگەڵا ئەو رۆڵەی كە دەكەوتە ئەستۆی ئەمریكا وەكو زلهێزێكی گەورەو بەرگریكەرێك لە جیهانی ئازاد، بۆ ئەم مەبەستە حكومەتی ئەمریكا سامانێكی گەورەی خستە بەردەم زاناو لێكۆڵەرەكان لەبواری بەرگریدا، راند كۆرپۆریشن نموونەیەكی زیندووی ئەم نەوەیەیە لە دامودەزگاكانی بیروڕا كە ساڵی 1948 لەلایەن هێزی ئاسمانی ئەمریكاوە دامەزرا.
لەكۆتاییەكانی سەدەی بیستدا چەندان دەزگای نەوەی سێیەم دەركەوتن كە زیاتر لایەنگرو بانگەشەكارن بۆ بیروڕایەكی دیاریكراو، دەزگاكانی ئەم نەوەیە كاریگەرییەكی زۆریان بەسەر سیاسەتەوە هەیە، لەمانە دەزگای هیریتیج كە دەزگایەكی موحافیزكارەو لە 1973 دامەزراوە، دەزگای لیكۆڵینەوە سیاسییە لیبراڵەكان كە هاوشێوەیە لەگەڵا ئەو رۆڵەی كە هیریتیج دەیگێڕێت .
هەنوكە لە ئەمریكا زیاتر لە 2000 دەزگای بیروڕا هەیە ودابەشبوونە بەسەر هەموو پانتایی گۆڕەپانی سیاسی ئەمریكا، ئەمانە بریتین لە چەندان دەزگای جۆراوجۆر لە رووی بایەخ وشێوازی بیركردنەوەو لایەنگرێتیان بۆ مەسەلەكان‌و وەرگرتن یان بەدەستهێنانی بودجە، لەوانە پەیمانگای ئابووری نێودەوڵەتی و دەزگای دیالۆگ لەنێوان دەوڵەتانی ئەمریكاو پەیمانگای واشنتن بۆ سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوڕاست، كە هەر یەكەو بایەخ بە مەسەلەیەكی تایبەتی دەدات، لە پاڵ ئەمانەشدا دەزگای تر هەیە كە بواری كاركردنی بەرفراوانە وەك سەنتەری لێكۆڵینەوە ستراتیژی ونێودەوڵەتییەكان كە كار لە بواری سیاسەتی دەرەوە بە گشتی دەكات، لە بارەی بودجەوە ئەوا دەزگا هەیە لەبەر دەوڵەمەندی هیچ بودجەیەك لە حكومەتەوە وەرناگرێت و بۆ پاراستنی سەربەخۆی خۆی هیچ جۆرە یارمەتییەكی حكومی وەرناگرێت، وەك دەزگای برۆكنگز، لە پاڵا ئەمەشدا دەزگای راند زۆربەی بودجەكەی لە رێگەی ئەو گرێبەستانەوەیە كە لەگەڵا حكومەت و كەرتی تایبەتدا دەیبەستێت وەدەست دەهێنێت، چەند دەزگایەكی كەم هەن پشت بە بڕێكی دیاریكراوە یامەتی حكومی دەبەستن نموونەی دەزگای ئاشتی ئەمریكی .
یەكێكی تر لە خسڵەتەكانی دامودەزگاكانی بیروڕا ئەوەیە كە وەكو كارگەی بەرهەمهێنانی بیروڕا دادەنرێت، هەروەها فەراهەمكردنی كەسانی خاوەن لێهاتووی وپسپۆڕێتی شیاو بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییانەی كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكانی ئەمریكا روو دەدات، لە گەڵا خستنەڕووی بەرنامەی كاری شیاو وگونجاو تا سەرۆكەكان بیكەن بە بەرنامەی كاری ماوەی فەرمانڕوایەتییان بۆنموونە ساڵی 1980 سەرۆك رۆناڵد ریگان چاپكراوێكی دەزگای هێرتیج بەناوی ( التفویچ للتغیر ) كردە بەرنامەی كاری خۆی .
نوێترین ئەم حاڵەتە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1992 كاتێك پەیمانگای نێودەوڵەتی ئابوورییەكان لەگەڵا دەزگای كارنیگی راسپاردەیەكیان پێشكەش كرد بۆ دامەزراندنی ( ئەنجومەنی ئابووری نەتەوەیی ) كە تاوەكو ئەمڕۆ وەكو دەزگایەكی كارا ئیش دەكات .
خسڵەتێكی تری دامودەزگاكانی بیروڕا ئامادەكردنی كادری ئیداری و پسپۆڕی لێهاتووە بۆ هاوكاریكردنی كۆنگرسمان و وەزیر و سەرۆكی تازە هەڵبژێردراو، بۆ نموونە لە وڵاتانی وەك فەرەنساو ژاپون حكومەتە تازەكان پشت بە بەردەوامبوونی كاركردنی ژمارەیەكی زۆری كادیر و كارمەندو پسپۆڕی مەدەنی دەبەستن، بەڵام لە ئەمریكا گواستنەوەی دەسەڵات لە سەرۆكێكەوە بۆ یەكێكی تر لە گەڵا خۆیان سەدان كادیرو كارمەند وپسپۆڕ دەگۆڕن، بۆ نموونە ئەو كاتەی جیمی كارتەر بوو بە سەرۆك دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1976 زۆرینەی كارمەندو كادیر و پسپۆڕانی حكومەتەكەی لە هەردوو دەزگای برۆكنگز و ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكان هەڵبژارد، دوای چوار ساڵیش رۆناڵد ریگان لە ماوەی هەشت ساڵی فەرمانڕەوایەتیدا پشتی بە زیاتر لە 150 كادیر و پسپۆڕی دەزگای هیریتیج و دامەزراوەی هۆڤەرو پەیمانگای ئەنتەرپرایز بەست .
دۆزینەوەی كار بۆ ئەو كادیر و پسپۆڕانەی كە حكومەت بە جێ‌ دەهێلن ئەركێكی تری دامودەزگاكانی بیروڕایە، ئەمەش رێگە خۆش دەكات تا ئەو كادیر و پسپۆڕانەی شارەزاییان هەیە لە مەسەلە هەستیارەكان پەیوەندییان هەبێت بەوانەی شوێنیان گرتوونەتەوە ئەمەش كاردەكاتە سەر زۆربوونی ئەگەرەكان لە گەڵا راسپاردەو پێشنیارەكان بەمەش شێوەیەك لە حكومەتی سێبەر نافەرەمی دروست دەبێت كە هاوبەشی ئەوانەی كە لە دەسەڵاتن دەكات تا بە رێكوپێكی كارەكانیان ئەنجام بدەن، بۆ نموونە مادلین ئۆلبرایت وەزیری دەرەوەی پێشوو، بەڕێوەبەری سەنتەری پەیوەندییە دەرەكییەكانە، سترۆپ تالبۆت كە پێشتر یاردەدەری ئۆلبرایت بوو ئێستا سەرۆكی دەزگای برۆكنگزە، ئەم دیاردەیە لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا بە (جەماوەری سیاسەتی دەرەوە ) ناوبانگی هەیە، بە واتایەكی تر تا كۆڕایەك لە نێوان ئەو كارمەندانەی وەزارەتی دەرەوەو پسپۆڕ شارەزاكانی دامودەزگانی بیروڕا دروست نەبێت لە ئەنجامی گفتوگۆیەكی دوورو درێژ و بەردەوام، هێچ دەستپێشخەرییەكی وەزارەتی دەرەوە لە ئاستی سیاسەتی دەرەوە روونادات، باشترین رۆڵیش لەم بوارەدا ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكان دەیگێڕێت، كە ئەنجومەنێكی سەربەخۆیەو ساڵانە بۆ ئەم مەبەستە سەدان كۆبوونەوە لە نیویۆرك سازدەدات .
وەكو پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەمڕۆ لە ئەمریكا زیاتر لە 2000 دامودەزگای بیرۆڕا هەیە و بە سەرتاسەری ئەو وڵاتە دا دابەش بوونە، رۆڵ وكاریگەری ئەو دامودەزگایانە وابەستەی بواری كاركردنیانە بۆ نموونە راند كۆرپۆریشن خاوەنی نفوزێكی زۆرە لە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا ئەم دەزگایە زیاتر لە 1000 پسپۆڕی هەیە بودجەی ساڵانەی لە 100 ملیۆن زیاترە وسەرپەرشتی پەیمانگای تر دەكات وەكو پەیمانگای هدسۆن 1961 و پەیمانگای ئیربان 1968 كە بایەخ بە مەسەلەكانی سیاسەتی دەرەوە دەدەن، دەزگای ئەنتەرپرایز وهێرتیج نفوزێكی باشیان لە حكومەت كۆماری جۆرج بۆشی كوڕدا هەبووە، هەروەها ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكان 1921 پایەو رێزی تایبەتی هەیەو لێكۆڵینەوەو راسپاردەو پێشنیارەكانی بە بەردەوامی لە بەرچاو دەگیرێن .