لۆركا ... شاعیریی ژیان و مەرگ

هیچ یەك لە شاعیرانی ئیسپانیایی هاوچەرخ نەگەیشتنە ئەو ناوبانگییەی كە لۆركا پێیگەیشت ، بە تایبەت وەرگێڕانی كارەكانی لە ساڵانی پێش جەنگی جیهانی دووەم وایكرد ناوبانگییەكی زۆری لە بریتانیاو هەردوو ئەمریكای باكوورو باشوور هەبێ‌ ، هەندێك لەو بڕوایەدا بوون كە ناوبانگی لۆركا دەگەڕێتەوە بۆ تراژیدیایی تیرۆركردنی لەكاتی جەنگی ناوخۆیی ئیسپانیادا ، بەڵام ئەم بڕوایە وا دەرنەچوو ، چونكە سۆزو عاتیفەی لۆركایی شاعیر پایەیەكی بەهێزبوو بۆ ناوبانگبوونی ، تێپەڕبوونی ساڵانیش ئەو راستییەیی سەلماند كە شیعرەكانی لۆركا و وتارەكانی لە بارەی ( روحی ئەفرێنەر )ەوە لە پێشەوەی ئەو بابەتانەوە دێن كە ئەدەبیاتی ئیسپانی پێشكەشی ئەدەبیاتی جیهانی كردووە .
فیدریكۆ گارسیا لۆركا لە شاری فۆنیتا فاكیرۆسی كە دەكەوێتە دەشتاییەكانی گرناتەوە ، لە 5 ی حوزیرانی 1898 لە دایكبووەو لە تەمموزی 1936 بە دەستی تاقمێكی نادیار تیرۆر كراوە ، وەكو دەریشكەوتووە لە ( ڤیسنار ) كە دەكەوێتە بەرزاییەكانی گرناتەوە تیرۆركراوە ، بەڵام تا هەنوكە هەر وەكو خۆی پێشبینی كردووە تەرمەكەی نەدۆزراوەتەوە :
زانیم من كوژراوم
قاوەخانەو گۆڕستان و كڵێسەكان گەڕان
بەرمیل و ئەمبارەكانیان كردووە
سێ‌ پەیكەری ئیسقانیان دزی ، تا دانە ئاڵتونییەكانیان هەڵكەنن
بەڵام منیان نەدۆزییەوە !
ئایا منیان نەدۆزییەوە ؟
بەڵێ‌ منیان نەدۆزییەوە ! ...
لۆركا لە هەڤپەیڤینێكی دا لەگەڵا یەكێك لە رۆژنامەنووسان وتوویەتی :"باوكم جوتیارێی دەوڵەمەندو ئەسپ سوارێكی بە توانا بووە ، دایكیشم لە بنەماڵەیەكی ناوبانگبووە .."، باوكی برا گەورەی خێزانێك بووە كە لە دوو براو دوو خوشك پێكهاتووەو لۆركا ساڵانی بەرایی تەمەنی لەكێڵگەی خێزانەكەی بەسەر بردووە، لۆركا بەهۆی نەخۆشییەكەوە كە تا تەمەنی چوار ساڵان لەگەڵیدا بووە نیتوانیووە رێ‌ بكات ولە لاوێتیشدا بەهۆیەوە تۆزێ‌ شەلیوە، بە رای ( ر . م . نادال )ی هاوڕێی"ئەو شەلییە كاریگەری بە سەر ژیانی لۆركا بەجێهێِشتووە، بەڵام نەبووتە هۆی ئەوەی كە بەسەر گیانی گاڵتەجاڕی لۆركادا زاڵا بێت"، لەئەنجامی نەتوانایی یاریكردن لە تەمەنی مناڵیدا توانایی خەیاڵكردن وهەستكردن لەلای لۆركا بەهێز بووەو هەوڵیداوە لە رێگەی دروستكردنی جیهانێكی تایبەت بە خۆیەوە چێژ لە دەوروبەری خۆی وەربگرێت ، لۆركا بە هۆی شانۆی بووكەڵەوەو خۆ خەریككردن بە نواندنەوە خێزانێكی بچوكی بۆ خۆی دروستكردبوو ، یەكەم شتیش كە بە پارەی مەسروفی رۆژانەی خۆی كڕی ، شانۆیەكی تەواوی بووكەڵەبوو ، نەبوونی دەقی شانۆیش نەبووە تەگەرە لە بەردەمیدا ، چونكە خۆی دەقەكانی ئامادە دەكرد، ئەم كارەیشی بوو بە بنەڕەتێك بۆ كارە گرنگەكانی – واتە نووسینی دەقی شانۆیی - .
هیچ شتێكی سەرنجراكێش لە ساڵە بەراییەكانی تەمەنی لۆركادا بەدی ناكرێت تا لێی وردبینەوە ، تەنها ئەوە نەبێت كە لە سەر دەستی دایكی فێری ئەلفوبێ‌ بووەو ژیانی زۆر بە هێمنی لە ناو خێزان و كێڵگەكەیاندا بەسەر بردووە ، كە ئەمەی دوواییان بۆ خۆی بووە هۆی دروستبوونی پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان لۆركا و لادێ‌ و ژیان و نەرێتە پاكیژەكانی لادێ‌و بەیت و گۆرانییە میللیەكان .. تەنانەت پێش ئەوەی فێری قسەكردن بێت ئاوازی چەندان گۆرانی باوی لەسەر لێوان بووە ، كە ئەمەش وەكو خۆی دانی پێدا دەنێت " بابەت گەلێك بوونە بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەزموونی شاعیرێتی " .
كاتێك تەمەنی لۆركا گەیشتە ئەوەی روو بكاتە قوتابخانە ، خێزانەكەی چوونە گرناتە ، تا لەوێ‌ لۆركا بچێتە قوتابخانە ، كە گەورەش بوو روویكردە زانكۆی گرناتە بەڵام خوێندنی لەوێ‌ تەواو نەكرد ، پاشان چووە زانكۆی مەدرید ، بە هەمان شێوە نەیتوانی خوێندن لەوێش تەواو بكات ، ئەمەش لەبەر ئەوەی كە هەرگیز ئارەزوومەندی ئەوە نەبووە خوێندنی ئەكادیمی تەواو بكات ، چونكە هەمیشە جیهانی دەرەوەی زانكۆو ژیان لە نێو هاوڕێ‌ و قاوەخانەو پیاسەی ئێوارانی باخە نزیكەكانی گرناتەو كەشوهەوای لادێ‌ سەرنجی راكێشابوو مەستی كردبوو .
ئاشنا بوونی لۆركا بە قەرەجەكان سروشی زۆر بابەتی پێبەخشی كە پاشان لە چوارچێوەی مەزنترین كاری شیعریدا پێشكەشی كرد ، تەنانەت لە ناویاندا فێری ژەنینی پیانۆو گیتار بوو ، ئاشنا بوونی لۆركاش بە ( مانویل دی ڤالا ) كە پاشان بوو بە نزیكترین هاوڕێی خاڵی وەرچەرخان بوو لە ژیانی لۆركادا ، چونكە ڤالا جگە لەوەی هاوڕێی بوو ، رێ پیشاندەریشی بوو ، ڤالا هەمیشە هانیدەدا بۆ كۆكردنەوەی گۆرانییە میللیەكان و نووسینەوەی نۆتەكانیان ، هەروەها خوێندنەوەی شاكارە كلاسیكیە مەزنەكانی وەك: شكسپیر– ئەپسن – فیكتۆر هۆگۆ – ماترلینگ و هەموو ئەوانەی كە بە نەوەی ( 98 ) ئاماژەیان بۆ دەكرێت وەك : ماچادۆ – ئانامۆنۆ – ئاسۆرین و هەروەها شاعیرە رۆمانتیكەكانی هاوتەمەنی خۆی وەك : داریۆ – خوان رامۆن خمینس .. هەر لە رێگەی هاندانی ڤالاوە ئاشنا بە شانۆیی گریكی بوو كە یەكێك لە بابەتە پڕ بایەخەكان بوو بە لای لۆركاوە .
لۆركا لە گراناتە دا چەندان تاقمیی هاوڕێی هەبوو ، لەوانە شێوەكارو پەیكەرتاش و مۆزیكست و شاعیر و توانی لەگەڵا ( دی ڤالا )ی هاوڕێی فێستیڤاڵی ( ئەلكانتی خۆندۆ ) تایبەت بە گۆرانییە میللیەكانی باشووری ئیسپانیا رێكبخات .
هاوكات پەیوەندی لەگەڵا قەرەجەكان لە بواری گۆرانی و سەما پتەوتر دەبوو ، لەم باریشەوە " خ . ب . تریند " دەڵێت : رووناكبیرانی ئیسپانیا لەو ماوەیەدا عاشقی ( ئەلكانتی خۆنیدۆ ) ببوون ، چونكە عەوداڵی گەڕان بوون بە دوایی كەلتووری نیمچە دوورگەیی ئیبیریا " ، گومانیش لەوەدا نییە كە لۆركا یەكێك بوو لەوانەی ئەو كەلتوورە سەرنجی راكێشاوەو پەلكێشی كردووە بۆ لای قەرەجەكان .
ساڵی 1918 لە گرناتە لۆركا یەكەم كتێبی بە چاپ گەیاند لەژێر ناونیشانی ( تێڕامان و دیمەنەكان )ئەم كتێبە بریتی بوو لە سەرنج و تێڕامانەكانی لەبارەی ئەو گەشتانەی كە بە ئیسپانیادا كردبووی ،لەگەڵا تیمێكی زانكۆیی گرناتە ،كە مامۆستایی ئەدەب سەرپەرشتی دەكرد، ساڵی پاش ئەمەش بە ئومێدی تەواوكردنی خوێندنی ئەكادیمی روویكردە زانكۆیی مەدرید ،بەڵام جارێكی تر مەیلی بە لای ئەو ئومێدە لاواز بووەوە ،لەگەڵا ئەمەشدا بەخت یاوەری بوو بەوەی پەیوەندی بكات بە بەشی ناوخۆیی خوێندكارانەوە كە ئەو دەم دەزگایەكی خاوەن نەرێتی ئازاد بوو ، لەم دەزگایەشدا بە گەورە شاعیرانی ئیسپانیا ئاشنا بوو ،لەوانە :( ئەنتۆنیۆ ماچادۆ – خوان رامۆن خمینیس – بدرۆ سالیناس – خوان مۆرنیۆ ڤێلا – رافائێل ئەلبرتی – گۆرگی جیلین ) لەگەڵا ( دۆن ئەلبرتۆ خمینیس ) سەرۆكی دەزگاكە ، كە پاشان بوو بە هاوڕێ و مامۆستایی - ئەم پیاوە لۆركایی پەروەردە كرد لە رووی رووناكبیریی و گەشەپێدانی كەسایەتییەوە – لەو شوێنەشدا لۆركا زۆرینەی شتەكان فێربوو وەك ( پێشكەشكردنی شانۆگەری و دانانی ئاواز بە ئامێریی پیانۆ و وێنەكێشان بە زەیت و قەڵەم و تۆماركردنی گۆرانییە میللیەكان و شێوەی خوێندنەوەی شیعرەكانی ) .
ئەم كەشوهەوایە فاكتەر بوو بۆ ئەوەی لۆركا پەیوەندی لەگەڵا رووناكبیرانی هاوتەمەنی خۆی دروست بكات لەوانە ( ئۆنامۆنۆ – ئۆرتیگا – گاسێت ) كە لەدەزگاكەدا ژیانیان دەگوزەراند ، هەر لەو شوێنەدا پەیوەندی لەگەڵا رابەرانی هزری جیهانی ئەو دەمە دروستكرد لەوانە ( بركسۆن – فالێری – كلۆدێڵا – ئاراگۆن – جیستر تۆن – كینیز – هـ . ج . ویڵز ... هتد ) .
لۆركا لەو شوێنەدا چەند ساڵێك ژیا بێ‌ ئەوەی بتوانێ‌ خوێندنی زانكۆیی تەواو بكات .. دوایی جەنگی جیهانی یەكەم زۆرێك لە هاوچەرخانی لە مەدرید كەوتنە ژێر كاریگەری ( فیوچەریزم و دادایزم و بزوتنەوە شۆڕشگێڕو قوتابخانە نوێیەكانی ئەوروپا ، بەڵام ئەم كاریگەرییە لەسەر لۆركا رەنگدانەوەی زۆر كەم بوو ، چونكە سروشتی لۆركا مەیلی نەبووبێ‌ بە لای سومبل و هێما ، ئەم كاریگەر نەبوونەش بەردەوام بوو تا ئاشنایی پەیدا كرد لەگەڵا ( سلفادۆر دالی ) گەورە رابەری سوریالیزم ،كە ئەمیش ماوەیەكی كەم لە بەشی ناوخۆیی ژیابوو ، ئەو كات لۆركا دەستی دایە گرنگیدان بە كارایی هەندێك لە شەپۆلە هاوچەرخەكان و توانی لە ئەزموونی شاعیرێتی خۆیدا كەلتوری رابردوو ئاوێتە بەو شەپۆلە هاوچەرخانە بكات ، ئەم كارەش كەم جار بە ئاگایی و زۆر جار بە بێ‌ ئاگایی لە ئەزموونی لۆركادا رووی داوە ،لەم رووەوە ( گیلۆر مۆدی تۆری ) لە بارەی پەیوەندی لۆركا بە رابردووەوە – گۆرانییە میللیەكان – دەڵێت : " لۆركا گۆرانییەكانی دەوتەوەو خەونی پێوە دەدیت ، پاشان بە یەك وشە دەیانیدۆزییەوە، دەیكردن بە هونراوە " ، لەم رووەوە ( فرانسیسكۆ )ی برای دەگێڕتەوە " جارێكیان لە گەشدا بووین لە سێرا نیڤادا ، رێپیشاندەرەكەمان ئەمەی دەگوت : -
" لەگەڵا خۆمدا بردمە سەر رووبارەكە
وامدەزانی هێشتا پاكیژە
بەڵام ئەو مێردی كردبوو .... " .
پاش تێپەڕبوونی ماوەیەكی زۆر ، رۆژێكیان لە بارەی هۆنراوەی ( هاوسەری خائین ) گفتوگۆمان كردو رووداوەكەم بۆی گێڕایەوە ، بەڵام واقم وڕما كاتێك جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ئەو كۆپلەیە كەلە هۆنراوەكەیدا داینابوو وەكو كۆپلەكانی تری هۆنراوەكە هی خۆیەتی ، تەنانەت پێی لەسەر ئەوە دادەگرت كە من لەسەر هەڵەم و خۆی لەسەر راستە .
هاوڕێیانی زۆر جار پەنایان دەبردە بەر فێڵ و هەڵخەڵتاندن تا وەكو هۆنراوەیەكی لێ بسێنن و لە گۆڤارە وەرزییەكان بڵاوی بكەنەوە ... ساڵی ( 1921 ) یەكەمین دیوانە شیعری بە ناونیشانی [ كتێبی هۆنراوەكان ] بڵاوكردەوە ، بەڵام هیچ دەنگدانەوەی نەبوو بێجگە لە نێو هاوڕێیەكانی ، پاش شەش ساڵی تر دوایی بڵاوكردنەوەی دیوانی یەكەمی بڕیاری دا لە ساڵی ( 1927 ) دیوانی دووەمی [ گۆرانییەكان ] بڵاوبكاتەوە .
لۆركا هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بووە هۆنراوەكانی بۆ جەماوەر بخوێنێتەوە چونكە لەو بڕوایەدا بوو ، هەر وەك لە [ روحی ئەفرێنەر] دا ئاماژەیی پێكردووە كە " هۆنراوە پێویستی بە ناوەندێكی گواستنەوە هەیە ، واتا بە بوونەوەرێكی زیندوو " بەم رێگەیە لۆركا تاقی كاریگەری توانایی خوێندنەوەی شیعری دەكرد ، بەم تاقیكرنەوەیەش لۆركا توانی شاعیرانی تر بخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە .
( رۆی كیمبڵا ) لە بەراوردكردنی ( لۆركا ) بە ( دیلان تۆماس ) ئەوەی روونكردەوە كە هەردووكیان عاشقی پێشكەشكردنی وشەی هۆنراوەكانیانن بە شێوەیەكی ئیقاعی ، چونكە هەر دووكیان لە ژینگەیەكەوە هاتوون كە خاوەن كەلتورێكی مۆزیكی و دەنگی بە ناوبانگە .
بۆ ئەوەی لە كەسایەتی ئەفرێنەر و پڕ جادووی لۆركا بگەین ، پێویستە وتەی هەندێك لە هاوچەرخانی لۆركا بخەینە روو ، بۆ نموونە ( رافائیل ئەلبرتی ) شاعیر وتوویەتی : " لۆركا ئەو كاتەی قسەی دەكرد یان شیعرو دیمەنێكی شیعری دەخوێندەوە یان ئەو كاتەی پیانۆی دەژەنی و گۆرانی دەوت ، بە وێنە تەزوویەكی كارەبایی ناسك و پڕ جوانی لە ناخییەوە ئەوانە هەر هەموویان هەڵدەقوڵان و هەموو گوێگرانی لە كەشێكی جادووی دیل دەكرد ( ئەمەش وایكرد ) لۆركا روو بكاتە هەر كوێیەك ، پیانۆیەك هەبێ‌ تا لەسەری بژەنێ‌ " .
( پدرۆ سالیناس ) ی شاعیر ، كە حەوت ساڵا لە لۆركا گەورەترە ، لەبارەی لۆركاوە وتوویەتی " لۆركا هەمیشە كەشێكی جەژن ئاساو دڵخۆشانە بە سەرماندا دەبەخشییەوە ، ئێمەش هەموو كات نەمانتووانی شتی تر بكەین و لەو كەشە رزگارمان بێت " هۆكاری ئەم كەسایەتییە دڵڕفێنەش دەگەڕێتەوە بۆ ئارەزوومەندی لۆركا بۆ نواندن ، كە بە خۆرسك لە ناخیدا چێنرابوو تا رشبینی لە خۆی دوور بخاتەوە ، ( لەم پێناوەشدا ) ( فێسەنتی ئەلكسەندەر )ی شاعیر ،كە هاوڕێیەكی نزیكی لۆركا بووە دەڵێت " كاتێك مانگ چواردە دەبوو لە دەموچاوی لۆركادا ، لە درەنگانی شەو لە پڕا هەڵدەستاو لە بانێژە تەڵخەكەیەوە دەیڕوانییە بەرزاییەكانی گرناتە ، ئەو كات هەستم دەكرد كە دەستەكانی پاڵدەدەنەوە بە با و پێیەكانیشی نووقمی زەمەن دەبن ، بگرە ئەو پیاوە رەگی روو دەچێتە قوڵاییەكانی خۆڵی ئیسپانیا " .
ئەوانەی سەرەوە دەمانبەنەوە بەردەم ئەو راستییەی كە ئەو دوو رووییەی لە كەسایەتی لۆركادا هەیە هەمان ئەو دوو رووییەیە كە لە كەسایەتی ئیسپانیادا هەیە ، واتا دڵخۆشی و دلتەنگییەكی تەڵخ لە هەمان ساتە وەختدا .
لە ساڵی 1920 یەكەمین دەقی شانۆیی لۆركا لە مەدرید كرا بە شانۆگەری ، ئەم شانۆگەرییە لە بەشی یەكەمی شانۆگەریی ( رقیە الفراشە المشۆومە ) وەرگیرابوو ، یەكەمین مهاجەرایی سەركەوتووی شانۆیی لۆركاش لە ساڵی 1927 دا بوو كاتێك لە مەدرید دا دەقە مێژووییەكەی ( ماریانا بینیدا ) كرا بە شانۆگەریی ، سەیرترین مەسەلەش لەوەدا بوو كە گەشەكردنی لۆركا وەكو نووسەرێكی شانۆیی هاوتەریب بوو لەگەڵا گەشەكردنی وەكو شاعیر ، ئەم بارەی لۆركا لەگەڵا ئەو وتەیەیی ( ت . س . ئیلیۆت ) دێتەوە كە وتوویەتی " شانۆ ژینگەی گونجاوە بۆ شیعر ، هەروەها باشترین ئامرازە بۆ ئەوەی كۆمەڵگە سوودی لێببینێت " .
پێویستە ئەوە بڵێین كە لۆركا خاوەنی ویجدانێكی كۆمەڵایەتی بوو ، بڕوایی وا بوو كە پێویستە شاعیر لەم جیهان و لەم زەمەندا شانۆیی بێت ، واتا ئەو كاتەی خەڵكی دەخاتە پێكەنین لە هەمان كاتدا دەیانگرێنێت .
لە ساڵی 1927 پڕ رەواجترین دیوانی لۆركا لە چاپدرا ،كە ئەویش دیوانی ( حیكایەتی كچە قەرەجێك ) ە ، ئەم بەرهەمە سەركەوتنێكی زۆر باشی لە ئیسپانیاو لەو وڵاتانەی بە ئیسپانی قسە دەكەن بە دەست هێنا ... لەو دیوانەدا (حیكایەتی كچە قەرەجێك ) گێڕانەوەی شیعری زۆر بەدی دەكرێت دەربارەی قەرەجەكان ، تەنانەت شێوازی نووسینەوەی دەقەكەش بە شێوازی شیعری سووننەتی ئیسپانیایە ، كە هەموو دوو بەیتێك قافییەی خۆی هەیە ، لۆركا لەم بەرهەمەیدا زۆر بە سانایی كاریكردەوەو هەوڵی داوە توانایی شیعریی خۆی دەربخات ، تەنانەت لەو دەقەدا زۆرینەی رەگەزەكانی شیعری لۆركا تیایدا بە دیدەكرێت لەوانە : توندوتیژی و هەستیابوون بەرامبەر هەموو مەسەلەكان كە ئەم دوو حاڵەتە میتۆلۆگیایی قەرەج بەرهەمی دەهێنێ‌ ، هەروەها تێبینی ئەوە دەكرێت كە لۆركا لە دووتۆیی وشەكانیدا لە پاڵا ئەو خوازە جوانانەو ئەو دیمەنە دووبارە نەبووانە پەی بە مانایی ( مەرگ ) بردووە ، لەگەڵا هەموو ئەمانەشدا هەرگیز ناتوانین ئەو وەیەكچونە فەرامۆش بكەین كە لە ( حیكایەتی كچە قەرەجێك ) دا هەیە لەگەڵا ( حیكایەتی ئەوەی لە خەودا رێ دەكات )ی ( خوان رامۆن خیمینیس ) كە دەڵێت :
كچە سەوزەكە
چاوانی سەوزن
قژی سەوزە ...... هتد
لۆركا لە (حیكایەتی كچە قەرەجێك ) یەكبوونێكی رەها دروست دەكات لە نێوان شیعریی میللی و شیعریی هونەری ، یان بە واتایەكی روونتر تر ، لە نێوان شیعری سوونەتی و شیعریی هاوچەرخ ، رەنگە ئەمەش هۆكاری دەنگدانەوەی شیعریی لۆركا بێت لەو كاتەوە تا وەكو ئێستا ، چونكە لەلای لۆركا هیچ هێڵێك نییە لە نێوان مۆدێرنەو كەلتوور .
لۆركا وەكو زۆربەی هاوچەرخانی خۆی بۆ كۆمەڵێكی تایبەت نەینووسیووە ، بەڵكو وەكو خۆی دەڵێت :" دەمەوێ‌ وێنەكان لە كەسایەتییەكانی خۆمەوە وەرگرم ، ئەو كەسایەتییانەی كە بە ئاسانی خۆیان لە خۆیان تێدەگەن "، واتا لۆركا ئارەزووی ئەوەی هەبووە كە هەموو مرۆڤێك لە شیعرەكانی تێبگات ، بە دڵنیایشەوە لۆركا توانی ئەوەی ویستی بیكات، چونكە ئەوانەی كە لە بواری ئەدەبیشەوە دوور بوون لە شیعرەكانی تێدەگەیشتن و ئەگەر لە ساتە وەختێكیشدا تێنەگەیشتبان ، ئەوا هەستیان بەو شتانە دەكرد كە شاعیر دەیویست بیڵێت .. بۆ ئەمەش ( ئەرتۆریۆ باریا ) لە كتێبی ( لۆركا : شاعیر و میللەت ) دەڵێت :" كرێكارە هەژارەكان هەمیشە بە بیستنی شیعری لۆركا دەجۆشان ، چونگە شیعری لۆركا لە رێگەی بێژە هەستییەكانەوە دیمەنی بینراویان پیشاندەدا ، ئەمەش وایكرد – حیكایەتی كچە قەرەجێك – ئەو گاریگەرییەی هەبێ‌ كە هەیەتی ، چونكە هەست بەو پێكدادانە بە هێزە دەكرێت كە لە نێوان ئەو سۆزە بنەڕەتیانەدا هەیە كە ئەو چیرۆكە دەچنن ، وەك : خۆشەویستی و دلتەنگی و مردن كە زۆرینەی حیكایەتی قەرەجەكان لە بازنەو فەزایاندا دەخولێتەوە ، هەروەها كۆنترۆڵا كردنی عەقڵا كە گرنگترین توخمەكانی ئەو چیرۆكانەن ، لەم بوارەشدا لۆركا دەڵێت :" روحی داهێنەر ناتوانێ‌ تەجەلای هەبێ‌ ئەگەر پێشبینی مەرگ نەكات " ، هەروەها دەڵێت: " ئیسپانیایش بە روحە داهێنەرەكانییەوە دەچێت بەڕێوە " ، " ئیسپانیا میللەتی مەرگە ... میللەتێك كراوەیە بۆ مەرگ ... لە ئیسپانیادا پیاوی مردوو بەڕێزتر و نەمر ترە تاوەكو ئەو پیاوەی لە ژیاندا مابێت " ... " گرنگترین شتیش لە ئیسپانیادا مەرگە ، كە ئەوپەڕی وێنەی توندوتیژییە " .
هەموو ئەوانەی لە سەرەوە باسمان لێوە كرد حەقیقەتە بنەڕەتییە بەردەوامەكانی گۆرانییە كۆنەكانی ئیسپانیان ، دەبێ‌ ئەویش بووترێ‌ كە جوانترین شیعرەكانی لۆركا ئەو شیعرەیە كە بۆ مەرگی هاوڕێیەكی ( ئیگناسیۆ سانشیس میگیاس ) زۆرانبازی گا وتوویەتی .
لۆركا كاتێك هەلی سەفەركردنی بۆ رەخسا تا سەردانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات ئەو هەلەی لە دەست نەداو لە هاوینی 1929 گەیشتە نیویۆرك و بە هاوكاری هاوڕێیانی جارانی لە بەشە ناوخۆییەكان لە زانكۆیی كۆڵۆمبیا وەرگیراو چووە كۆرسی فێربوونی زمانی ئینگلیزییەوە ، بەڵام دوایی تەنها یەك هەفتە وازی هێنا ، چونكە هەستی بەوە كرد كە ناتوانێ‌ فێری زمانەكە بێت ، لەگەڵا ئەوەشدا تا بەهاری ساڵی داهاتوو لە نیویۆرك مایەوەو خۆی بە سەفەری كورت بۆ لادێیەكانی فێرمۆنت خەریك كرد .. لەو ماوەیەدا دەستدایە نووسینەوەی ئەو شیعرانەی كە پاشان لە ساڵی 1940 لە ژێر ناونیشانی ( شاعیرێك لە نیویۆركەوە ) چاپیكرد .. لۆركا لەوێدا وێنایی ئەو هەموو وەهمەی دەكرد كە لە ئەمریكادا بینی بۆیە لە شیعرێكیدا دەڵێت :-
هاتم خوێنی سوور ببینم ،
ئەو خوێنەی كە تیایدا ئامێرەكان خوێنمان بۆ تاڤگەو
روحمان بۆ زمانی مار
هەڵدەگرێت و دەات ..
لە روانینی لۆركا دا نیویۆرك ئەو شارە بوو كە زیاد لە پێویست مرۆڤ هونەری شارستانی تیایدا بەكارهێنابوو .. شارێك بوو خاوەن ئیقاعێكی قەرەباڵغ و ئەندازیاری و وروژێنەر ، ئەمەش وای لە لۆركا كرد بە دەنگێكی جودا لە دەنگی دیوانی ( گۆرانییەكان ) و وەك حیكایەتبازێكی جودا لە حیكایەتبازی دیوانی ( حیكایەتی كچە قەرەجێك ) گوزارشت لەو جیهانە نامۆیە بكات كە جیاوازە لەو كەتەلۆنیایەی كە تیشكی هەتاو هەموو كوچەو كۆڵانەكانی دەتەنێ‌ ، تەنانەت گەیشتە ئەو باوەڕەی كە پێویستە بە شێوازێكی تازە گوزارشت لەو هەستە ئاڵۆزانە بكات ، لە ئەنجامیشدا جگە لە وێنە سوریالی هیچ ئامرازێكی تری نەدۆزییەوە بۆ گوزارشتكردن – پێویستە ئەو روون بێت لە لای خوێنەر كە لۆركا پێش رۆیشتنی بۆ نیویۆرك ئەزموونی لەم جۆرەی هەبووە لە مەدرید دا وەك لە هونراوەی ( قەسیدەیەك بۆ سانت سیمۆ ساكرانینتۆدی ئەلتار )و( قەسیدەیەك بۆ سیلڤادۆر دالی ) نووسیویەتی هەروەها هەندێك پارچە پەخشانی تر كە بە شێوازی سوریالی نووسراون .. هەموو ئەمانەش بەرهەمی ئەو پەیوەندییە بوون كە شاعیر لەگەڵا سیلڤادۆر دالی و هونەرمەندە سوریالیستەكان دا هەیبوو هەروەها لۆركا پێش ئەزموونی ( شاعیرێك لە نیویۆركەوە ) تابلۆی ئەپستراكتی كێشاوەو هەمیشە بەرگری لە كارەكانی ( خوان میرۆ و دالی ) كردووە ، تەنانەت بەشداری لە داڕشتنەوە بەشێك لە مانیفێستی پێشنیار كراوی سوریالیستەكان كردووە .
بێگومان ئەوانەی پێیانوایە دیوانی ( شاعیرێك لە نیویۆركەوە ) كارێكی سەربەخۆ و گوزارشت لە كارەكانی لۆركا ناكات ئەم پێشینەیان لە بیر چووتەوە ، ئەمەش ئەومان روون دەكاتەوە بۆ چی ئەو دیوانە زۆر روون نییە ؟ بە تایبەت لەو وڵاتانەی كە بە ئیسپانی قسە دەكەن ، لە راستیشدا زۆرینەی خسڵەتە سەرەكییەكانی شیعر لۆركا لەو دیوانەدا بەدی دەكرێت بەڵام لە سیاقێكی سوریالیانەدا .
ئەگەر ( شاعیرێك لە نیویۆركەوە) كارێكی سوریالی بێت ، ئەوا ئەو كارە لە ژێر كاریگەری شێوازێكی تایبەت دایە ، بۆ نموونە لەو دیوانەدا شڵەژانێك هەیە كە لە كاری سوریالیستەكانا بە دی ناكرێت ، لۆركا لە بابەتەكانی تردا چۆن فۆلكلۆری ئیسپانی بەكارهێناوە بۆ مەبەستەكانی خۆی ئەوا لەم كاریشیدا سوریالییەتی بەكارهێناوە بۆ پێكانی مەبەستەكانی .. هەروەها ئەو شێوازە سوریالیستییەی لە قەسیدەكانی ئەو دیوانەدا بەكاریهێناوە لە واڵت وایتمان نزیكی دەكاتەوە ، كە لۆركا لە نیویۆرك كارەكانی بە وەرگێردراوی خوێندووتەوە ، ئەم حاڵەتەش ( كۆنراد ئەیكن ) بە وردی تێبینی كردووە كاتێك دەڵێت :" لۆركا هەموو بنەما سوریالییەكانی هەرس كردووە ئەمەش وای لێكردووە وەك سیحرێك روومەتەكانی لە شیعر پڕ بكات و پاشان لە دەمیەوە بیڵێتەوە " .
سەرەڕایی جیاوازی دیوانی ( شاعیرێك لە نیویۆركەوە ) لە رووی شێوەوە لە هێڵی گشتی كارەكانی لۆركا ، بەڵام بە یەكێك لە كارە پڕ بەهاكانی شاعیر دادەنرێت لە رووی بەهایی شیعری و شانۆییەوە چونكە لە رادەبەدەر ئاڵۆزو واقعیانەیە .
لە ساڵی 1930 هەستی بەوە كرد كە پێویستی بە دیتنی دیمەنی جوانتر و رازاوەتر هەیە بۆیە كە بانگهێشت كرا بۆ وتنەوەی وانە لە هاڤانا ، بێ‌ یەك و دوو بانگهێشتنامەكەی قبوڵكردو ماوەی دوو مانگ بە دڵخۆشییەوە مایەوە ،هەر لەوێ‌ دەستی دایە لێكۆڵینەوە لە ئیقاعی گۆرانییە كوبییەكان و زۆر لە خسڵەتەكانی فۆلكلۆری ئیسپانی لەو گۆرانییانەدا دۆزییەوە ئەم كارەش بۆ لۆركا زۆر گران نەبوو چونكە لۆركا زۆر لە نزیكەوە ئاشنایەتی هەیە بە فۆلكلۆر ، رەنگە ئەمەش وای لێكردبێ‌ یادی سەرچاوە بنەڕەتییەكانی ئیلهامی بكاتەوە بە تایبەت پەیوەندی بە كەتەلۆنیا بە تایبەتی و هەموو ئیسپانیا بە گشتی و لایەنە روحییەكانی ئایین ، كە ئەمانە بە بنەمای كارەكانی لۆركا دادەنرێن .. ئەو دوو وانەیش كە لە كوبا وتیەوە ، یەكێكیان دەربارەی گۆران مناڵان و ئەوی تریان لە بارەی روحی زیندووی ئەفرێنەرەوە بوو كە هەموو هونەرمەندێكی كەتەلۆنی پێی ئاشنایە .
كە گەڕایەوە بۆ ئیسپانیا ماوەیەك لەماڵی باوكی لە لادێیەكی نزیك گرناتە بەسەر برد ئەو ماوەیەش بە پڕ بەرهەمترین ماوەی ژیانی دادەنرێت ، بۆ نموونە لە كۆتاییەكانی ساڵی 1930 داو لە مەدرید شانۆگەرییە شیعرییەكەی ( ژنە جوانەكەی ئیسكافێیەكە ) نمایشكرا ، ئەم شانۆگەرییە سەرەتاكانی لە نیویۆرك نووسرابوو ، پاشان وردە وردە شیعرەكانی نیویۆركی لەسەر لاپەڕەی گۆڤارە وەرزییەكاندا دەركەوتن بە تایبەت ( گۆڤاری رۆژئاوا ) كە ئۆرتیگاو گاسیت سەرپەرشتییان دەكرد ، ساڵی پاشتریش واتا لە ساڵی 1931 دیوانە نوێكەی ( قەسیدەی گۆرانییەكی قوڵا ) لە چاپدا – ئەم دیوانە پێش دیوانی گۆرانییەكان چاپكراوە – ئیلهامی ئەم دیوانە نوێیەش لەو رۆژانەوە سەرچاوەی گرتبوو كە لۆركا بە هاوكاری ( دی ڤالا )ی هاوڕێی فێستیڤاڵی ( ئەلكانتی خۆندۆ ) یان ریكخستبوو ، لەم دیوانەشدا لۆركا رەگەزە ئەدەبییە میللیەكان - ئەوانەی بە بێئاگایی لە سەرەتایی ژیانییەوە لە دەروونی دا ئەمباری كردبوو یان ئەوانەی لە رێگەی لێكۆڵینەوەوە لە بارەی ئەدەبی میللییەوە پێی ئاشنا ببوو - بەكارهێنابوو .
لۆركا زۆر باوەڕی بەبەهای شاعیری لادێیی نەناسراو بوو، ئەو شاعیرەی كە بەسێ‌ بەیت یان چوار بەیت باڵاترین ساتەكانی هەستكردن بەژیان بەبێ‌ هیچ ئاڵۆزییەك پێشكەش دەكات، تەنانەت هەندێك جار دووانەیەك پێشكەش دەكات كە سۆزی لیریكی تیایدا بەرادەیەكە تەنها شاعیرە ناوازەكان دەتوانن پێی بگەن .
شووراكە مانگ دەشارێتەوە،
خۆشەویستەكەی منیش مرد ...
لەم دووانەیەدا كە زۆر باوە، نهێنی زیاتر لە شانۆگەرییەكانی ( ماترلینگ ) ئاشكرا دەكات بەڵام ئەمەیان نهێنی ئاسان وروون، لەگەڵا دامەزراندنی كۆماردا (كۆماری ئیسپانیا پێش فرانكۆ – وەرگیڕ) لۆركا هەلێكی بەدەستهێنا بۆ پێشكەشكردنی شانۆ بۆجەماوەر، پاشان پرۆژەیەكی خستە بەردەم حكومەت لەبارەی شانۆیی گەڕۆكەوە كەتیایدا خوێندكارانی زانكۆ كاری نواندن تیایدا دەكرد ئەم خەونەشی لەگەڵا هاوڕێیانی (لاباركا) هاتەدی، بەوەش وەك هونەرمەندە گەڕۆكەكان دەستی دایە سەفەركردن بۆلادێ دوورەكانی ئیسپانیا تا شانۆگەرییەكانیان نمایش بكەن شانۆگەرییەكانیش بەزۆری "لۆبی دی فیگاو گاڵدرۆن وكارە كلاسیكییەكان ئیسپانیا "بوو كە ئەوكات لەگەڵا كارەكاندا هەموو جارێك مۆزیكایەك دەژەنرا كە بەڕێوەبەری گشتی یان خود دەرهێنەری شانۆكە ئامادەی دەكرد، لەبەرامبەریشدا زۆربەی ئەو جوتیارانەی كەیەكەم جاریان بوو شانۆگەری ببینن زۆر بەرێزو سوپاسەوە گوێیان بۆ وتەی ئەكتەرەكان شل دەكردو لەگەڵا كەشوهەوای گشتی شانۆكەدا دەگونجان، ئەم گونجانە بۆخۆی ئەزموونێكی دەروونی بەخشییە لۆركا تا لەنووسینەوەی دەقە شانۆییەكانی تردا كەڵكی لێوەربگرێت .
یەكەمین شانۆگەری شیعریشی لەمەدرید ساڵی 1933 بەناوی (شایی خوێن) نمایش كراو سەركەوتنێكی بێ وێنەیی بەدەستهێنا، ئەم سەركەوتنەش هانی لۆركایی دا شانۆگەرییەكە بباتە بۆینس ئایرس ولەوێ‌ نمایشی بكات ولە رۆژانی نمایشیشی بووە جێگەی رەزامەندی بینەران، ئەمەش وای لێكرد تا بەهاری ساڵی داهاتوو لە ئەرژەنتین بمێنێتەوە، لەو ماوەیەدا لۆركا خۆی بەوانە وتنەوەو ئامادەكردنی دەقی شانۆیی خەریككرد، دواتریش بە سەركەوتووی شانۆگەری" لۆبی دی فیگا "نمایش كرد .
كاتێك گەڕایەوە بۆئیسپانیا لەساڵی 1934 لەمەدرید دووەمین تراژیدیای خۆی"یرما" نمایشكرد، كەباسی ژیانی لادێ‌ لەهەرێمی كەتەلۆنیاو نەخۆشی نەزۆكی دەكات دەكات، پاشانیش سێیەمین شانۆگەری خۆی بەناوی " ماڵی برناردا ئەلبا " نمایشكرد كەزۆربەی بەشەكانی بەپەخشان نووسرابووەوەو پاش مردنی نمایش كرا، ئەم شانۆگەرییە شانۆگەرییەكی ریالیزمانەیە، باس لە پێنچ كچ دەكات عاشقی یەك پیاو دەبن ولەبەرامبەریشدا دایكانیان دەیانچەوسێننەوە .
شانۆگەرییەكانی لۆركا لە هەمان ئەو كانییەوە سەرچاوەی دەگرت كە شیعرەكانی سەرچاوەیان لێوە دەگرت، بەشێكی زۆری ژیانیشی لە سەر ئەم مەسەلەیە بەند ببوو چونكە بڕوایی وابوو شانۆ شیعرەو پێویستە مرۆییانە بۆی بڕوانین، ساڵی 1935 دوو شانۆگەری تر تەواو كرد كە یەكەمیان بەناوی ( زمانی گوڵەكان ) یان ( دۆنا رۆزیتای قەیەرە ) كە هەمان ساڵا لە شاری بەرشەلۆنا نمایش كرا، شانۆگەرییەكە شانۆگەرییەكی رەخنەییانەی تەنز ئامێزە، هەروەك خۆی پێشتر ئاماژەی بۆ كردبوو، لەپاڵا ئەم بەرهەمەی شانۆگەرییەكی تریشی نووسیبوو بەناوی ( دوایی تێپەڕبوونی پێنچ ساڵا ) كە پاش تیرۆركردنی لەچاپ درا، بابەتەكەشی كۆمیدیاێكی سوریالیانەیە .
لەماوەی ساڵە پڕ بەرهەمەكانی ژیانی، لۆركا دوور نەكەوتەوە لە شیعر نووسین، لەو كاتەی خەریكی نووسینی دیوانی ( تمارێت ) بوو، مردنی دۆستێكی ئازیزی وەك ( ئیگناسیۆ سانشیس میگیاس ) زۆرانبازی گا، زۆر ئازاری دا بۆیە جوانترین لاوانەوەی بۆ نووسی كە چوار جوڵەی شیعرییەو هەر جوڵەیەكیش كێشی تایبەتی خۆی هەیە تا لەكۆی قەسیدەكەدا خزمەتی لایەنی درامایی بكات، ئەم لاواندنەوەیە بە شاكارێكی شیعری ئەدەبی ئیسپانی هاوچەرخ دەژمێردرێت .
لەو كاتەش كە خەریكی تەواوكردنی بەشی سێیەمی شانۆگەری ( ماڵی برناردا ئەلبا ) بوو، دیوانێكی غەزەلی تریش بەناوی ( نجوی الحب المحزون ) ئامادە دەكرد بەڵام نەك تەنها دەستنووسی ئەم دیوانە لە گەرمەی شەڕی ناوخۆدا ون بوو، بەڵكو لۆركا خۆیشی بوو بە قوربانی ئەو شەڕ نەگریسە، فێسەنتی ئەلكسەندەری هاوڕێی لەبارەی ئەم زیانە گەورەیەی كە لە ئەدەبی ئیسپانی كەوت دەڵێت :" هەمیشە هۆنراوەی عشقێكە مەحزونی بۆ دەوتم، لێوان لێو لە عاتیفەو خۆشی وپڕ لە ئازار، ئەو لەسەر وێرانە پەیكەرێكی بۆ خۆشەویستی دروست كردبوو كە كەرستە خاوەكەی روح ودڵە كراوەكەی بوو، سەیرم كردو پێیم وت: فیدیریكۆ ! تۆ چ دڵێكت هەیە ! چەند زۆرن ئەو شتانەی خۆشت ویست و چەند گەورەن ئەو ئازارانەی چێشتت " .


وەرگێڕانی : ئاسۆ