ئەنسرۆپۆلۆژیای كورد
نووسینی د. ئەحمەد خەلیل
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە ئاسۆ وەهاب – كەلار
دەروازە : بنەماكانی كەسایەتی
كەسایەتی – ئیدی كەسایەتی تاك بێت یان كەسایەتی گەل – وەك شاخێكی بەستەڵەكە، تەنها چواریەكی دیارە، ئەو سێ‌ یەكەكەی تری لە قوڵاییەكانی زەریادا شاراوەیە، كەسایەتی گەل بەوە پێناسە دەكرێت كە:" خەسڵەتە گشتییەكانی گەلە، لەرووی تایبەتمەندی جەستەیی، هەوەس، زەینی‌و رووناكبیریی‌و گەل پێیدەناسرێتەوە، لەگەڵا شێوازەكانی رەفتاریان لە هەڵویستە جۆراوجۆرەكاندا". لەبارەی كەسایەتی گەلەوە ئەوا چوار بنەمای سەرەكی هەن بۆ دەستنیشانكردنی كە ئەمانەن :-
1- بنەمای ئەنسرۆپۆلۆگی Anthropology : كە دوو تەوەر دەگرێتەوە: یەكەم :- تایبەتمەندی نەژادی كە لە بازنەی ئەتنۆلۆگیا Ethnology (زانستی نەژادناسی مرۆیی) دەخولێتەوە .. دووەم :- ئەو دراوانەیە كە لە بازنەی ئەتنۆگرافیادا Ethnography (زانستی وەسفكردنی گەلادا) دەخوڵێتەوە .
2- بنەمای ژینگەیی، ئایكۆلۆگی Ecology: بریتییە لە‌و تایبەتمەندییە جوگرافییەی كە (گروپ/گەل/میللەت) هەر لە بوونەوە لە سایەیدا دروستبووە، لەگەڵا كاریگەری ئەو جوگرافیایە لەسەر بونیادنانی كەسایەتی لەرووی بایلۆگی‌و ئەتنۆگرافی‌و ئەپستمۆلۆگیا‌و دەروونناسی‌و كۆمەڵایەتییەوە .
3- بنەمای رووناكبیریی : لە پلەی یەكەمدا بریتییە لە تەواوی سیستەمی ئەپسمۆلۆگی‌و دەروونناسی‌و ئاكاری، كە هاوشانی گروپ (قەوم/گەل/نەتەوە) لە سەردەمە بەراییەكانی دروستبوونەوە هاتوو، هەر یەك لە میتۆلۆگیا، ئایین، روانینی بوونگەرایانەو ئاستەكانی ئاگایی‌و تایبەتمەندییەكانی هەوەس‌و سیستەمی بەها باڵاكان دەگرێتەوە، هاوكات لەگەڵا ئەو لقانەی كە لە سیستەمی بنەما‌وبەها دەبێتەوە‌و هەڵویستەو رەفتارەكان لە ئاسیدا دەنوێنرێت .
4- بنەمای خەباتكردن (ململانێكردن) : بریتییە لە هەموو ئەو جۆرە گرەوانەی كە گروپ (قەوم/گەل/نەتەوە) لە ئەنجامی كاری لەناو قۆناغەكانی مێژوودا رووبەڕووی بۆتەوە، وەك تەگەرەو هەڕەشەو خەتەرەكان‌و شێوەكانی چەوسانەوە ....هتد .
زۆر گرنگە لەكاتی مامەڵەكردن لەگەڵا ئەم بنەمایانەدا دوو مەسەلە لەبەر چاو بگیرێت :
- یەكەمیان : لەگەڵا هیچ یەك لەو بنەمایانە بەجیاودوور لە بنەماكانی تر مامەڵە نەكەین، چونكە كەسایەتی بە تەنها بەرهەمی یەكێك لەو بنەمایانە نییە، بگرە هەر یەك لەو بنەمایانەی كە لە سەرەوە باسمان كردووە بە رێژەیەكی دیاریكراو بەشدارە لە دروستكردنی كەسایەتی .
- دووەمیان : لەگەڵا هیچ كام لەو بنەمایانە بەو شێوەیە مامەڵە نەكەین كە لە دۆخی وەستان‌و بێ جوڵەدان، بەڵكو بەو شێوەیە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین كە بەردەوام لە دۆخی گۆڕاندان، ئیدی لەوانەیە گۆڕانێكی سەربەرەو ژوور بێت (بەرەو باشی)، یان سەر بەرەو خوار بێت (بەرەو خراپی) .
ئێستاش كاتی ئەوە هاتوو پرسیار لەبارەی كەسایەتی كوردی بكەین لە گۆشەنیگای ئەنسرۆپۆلۆگیاوە ؟
پێش وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، زۆر بە پێویستی دەزانم ئەوە رێسایانە بخەمەوە یادی خۆم كە بڕیارم دابوو لەم توێژینەوەیەدا پابەندبم پێیەوە، هەوەها بواردان بەوانی تر قسەی خۆیان لەبارەی كورد بە گشتی‌و كەسایەتی كوردی بەتایبەتی بكەن، بەومەرجەی قسەكانیان زانستیانەو بابەتیانە بێت، لەم ساتەشدا زۆر پێویستمان بە قسەی ئەمانە هەیە، بەتایبەت لەبەر ئەوەی من پسپۆڕ نیم لە بواری ئەنسرۆپۆلۆگیا... باشە توێژەرانی تر چیان وتووە ؟
وتەی نووسەرە ئەوروپییەكان
* لە چارەكەی یەكەمی سەدەی نۆزدەیەمدا، گەریدەی ئینگلیزی كلۆدیۆس ریچ، لە وەسپی كوردە گۆرانەكاندا وتوویەتی (نیكیتین باسی ئەوەی كردووە كە دانیشتووی باكووری ئەو رێگەیەن كە كرماشان دەبەستێتەوە بە بەغدا تا باكووری رووبارە سیروان "دیالە"، لەویشەوە بەرەو هەورامان):" سیمای دەموچاوو شێوەی قسەكردنی گۆرانەكان، جیاوازە لە چینی شەركەرەكان، شێوەی دەموچاویان زۆر نەرمەو چرچ‌و لۆچەكانی رێكە، تەنانەت ئەوەی لە لاوە تەماشایان دەكات، خیاڵا راپێچی دەكات بۆ ئەوەی كە یۆنانی بن".(نیكیتین: كوردەكان، ل 204) .
* هینری فیڵد (1883 – 1819) Henry Field : لەو لێكۆڵینەوەیەی كە لەسەر (324) كورددا كردوویەتی، بەشێوەیەكی گشتی باڵایان مامناوەندە، ناوقەدی (لەناو شانیەوە تا كەمەری) لەجۆری درێژە، تا ڕادەیەك قاچی كورتە، تەوێڵا‌و سەری پانە، بە رێژەی 40% دەموچاوی كوردەكان لە نێوان درێژو نیمچە درێژە، بە هەمان رێژەش دەموچاوی پان‌و نیمچە پانە‌و زۆرجار لوتیان قۆقزە(بەران لوتە/وەرگێڕ)‌و قژیان زۆرە .(جەمال رەشید : سەرهەڵدانی كورد لە مێژوودا، 1/ 243، 246) .
* ئەنسرۆپۆلۆژیستی فەرەنسی ئەرنیست شانتەر Ernest Chantre لە كتێبەكەیدا (كوردەكان) كە ساڵی 1879 بڵاوكراوەتەوە، ئاماژەی بۆ دەرئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوەیە كردووە كە لەسەر 332 پیاو‌و 62 ژنی كورد دا كراوە، تیایدا هاتووە، لە سیمای گشتی پیاوی كورد دا ئاماژەیەك بۆ دڵڕەقی (هەمەجییەت) هەیە، سروشتی كەسایەتیان بێبەزەییانەو رەقە، چاویان بچووك‌و وەك هەورە بروسكە ئاگرینە‌و لە قوڵایی دایە، بەگشتی پیاوان گەنم رەنگ‌و باڵا بەرزو لاوازن‌و هێزێكی بێوێنەیان هەیە، بە هەنگاوی جێگیر رێدەكەن‌و بەردەوام بەفەخرەوە سەریان بەرز كردووتەوە . ( Susan Meiselas: Kurditan In the Shadow of History, P 8 ).
ئەرنیست شانتەر Ernest Chantre ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە رێژەی 66% ئەو نموونەیەی كە وەریگرتووە چاویان رەش بووە، قژی 204 كەسیان خوڵەمێشی‌و 118 كەسی لەنێوان خۆڵەمیشی‌و رەش‌و 10 كەسیان رەنگی قژیان كاڵە، 37% لوتی پیاوان رێكە‌و 50% قۆقزو 18% قۆپاو، 66% لوتی ژنان رێكە‌و دەمچاویان تەسك‌و چناكەیان بەهێزو سینە بەرزن . ( Susan Meiselas: Kurditan In the Shadow of History, P 8 ).
* لە سەرەتاكانی سەدەی بیستدا، سۆن كە پیاوێكی ئینگلیزییەو ماوەیەكی باش لە باشووری كوردستان ژیاوە، دەڵێت :" ئەگەر لە رووی بونیادی جەستەییەوە سەیری كوردێك بكەین، خۆمان لەبەردەم نموونەیەكی تەواو دەبینینەوە، كوردە باكوورییەكان پیاوی لاوازو باڵا بەرزن، كەمجار قەلەوێكیان تیا دەبینی، لوتیان درێژە، بەڵام زۆرجار كەمێك خوارە، دەمیان بچووكەو دەموچاویان هێلكەییە یان شێوە لاكێشەییە ... زۆربەیان رەنگ كاڵن، ئەگەر منداڵێكی كوردی لەم جۆرە بخەینە ناو كۆمەڵە منداڵێكی ئینگلیزی، ناتوانین لە یەكیان جیا بكەینەوە، چونكە پێستی وەك ئەوان سپییە" . (نیكیتین : كوردەكان، ل 65) .
* هەروەها سۆن دەڵێت:" بەڵام لە باشووردا وێنەكە بەرفراوانترە، رێكردنیان قورسترە، لە نێوان ئەو 40 پیاوەی كە لە هۆزە باشوورییەكاندا بە هەڕەمەكی هەڵبژێردران، 9 باڵای كەمتر لە 6 پێ‌ بوو، ئەگەر چی ناوەندی بەرزێتی لە نێوان هەندێك لە هۆزەكان 5 پێ‌‌و 6 ئینج بووە، هەنگاوەكانیان بەربڵاوە، بەڵام خاوە، بەرگەی زۆری كارە گەورەكان دەگرن، ئەوانەی لە شاخ دەژێن، تیایانە باڵای زۆر رێكوپێكە . ( نیكیتین : كوردەكان، ل 65) .
* هەروەها سۆن دەڵێت:" لە نێو كوردەكاندا زۆر پیاوم بینی دەموچاویان لێڵا بوو، قژیان ساف‌و درێژە، شواربیان درێژو رێكە، بێستیان روون، ئەگەر دەموچاو بكەینە پێوەرێك، ئەوا هەموو ئەمانەی كە باسمان كرد دەبنەی بەڵگەیەكی سەلمێنەر لەبارەی ئەوەی كە ئەنگلۆ – ساكسۆن‌و كوردەكان دەچنەوە سەر یەك بنەچە" . (نیكیتین: كوردەكان، ل 65) .
* لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، ژنە توێژەری ئینگلیزی لەیدی درۆر Lady Drower لەبارەی (موختاری بەعشیقا- باعزری) لە ناوچە ئێزیدییەكاندا دەڵێت:" تا رادەیەكی زۆر دەموچاوی وەكو دەموچاوی زۆرێك لەو كەسانە بوو كە لە لادێكەدا بینیمان، لە جۆری ئیسكەندەناڤی...هەندێك لە منداڵانی لادێكە وەك سەكسۆنییەكان كاڵا‌و چاو شین بوون" . (لەیدی درۆر : تاوس پاشای ئێزیدییەكان، ل 41) .
* نووسەری ئەرمەنی ئەبو ڤیان بەم شێوەیە وەسفی كەسایەتی كوردی دەكات:" لە یەكەم نیگاوە دەتوانین پیاوی كورد بە پیاوەتی‌و قیافەتە پڕ هەیبەت‌و گوزارشتكارەكەی بناسینەوە، كە ئەمەیان ئاماژەیە بۆ گاڵتەكردن بە ترس، وێڕای ئەوە پیاوی كورد دوو چاوی درەوشاوەی (ئاگرینی)‌و ئەبرۆی پڕو تێوڵی بەرزو لوتێكی درێژ‌و خواری هەیەو هەنگاوەكانی بە تینە، بە واتایەكی تر: خەسڵەتی پاڵەوانە كۆنەكان" . (مینۆرسكی: الاكراد، ل 35-36) .
* لێكۆڵەری روسی ڤلادمیر مینۆرسكی Vladimir Minorskyدەڵێت:" بە شێوەیەكی گشتی كەسایەتی كوردی زۆر جیاوازە، بە رادەیەك ئەستەمە پشت بە خەسڵەتە ئەنسرۆپۆلۆگییەكان ببەستین، زۆر ئاساییە كوردێكی دەموچاو خڕی وەك ئەرمەنی بدۆزینەوە، یان سامییەكی عەرەبی‌و نەستورییەكی كرستیانی ". (مینۆرسكی: الاكراد، ل 35) .
* لێكۆڵەری روسی باسیل نیكیتین Basil Nikitin دەڵێت:" لێكۆڵیاران جیاكاری دەكەن لە نێوان ئەو كوردانەی كە نیشتەجێی رۆژهەڵاتی كوردستانن، لەگەڵا ئەوانەی كە لە رۆژئاوا نیشتەجێن، كوردانی رۆژهەڵات كە لە لایەن ستۆڵزەوە وێنە گیراونپێستیان ئەسمەرەو ئیسكی سەریان لە جۆری brachycephalic واتا (سەرپان) لەمەشدا لە فارس دەچن، ئەمەش پێچەوانەیە لەگەڵا كوردانی رۆژئاوا كە لە ناوچەكانی گۆما ژین (نزیك قەرەپۆش) لە نەمرود داغ‌و زنجیرلی نیشتەجێن‌و بە وردی ڤۆن لۆچان Von Luschan لە رووانگەی ئەنسرۆپۆلۆگیەوە لێكۆڵینەوەی لەبارەوە كردوون، دەركەوتووە كە رێژەیەكی زۆریان رەنگی پێست‌و قژیان كاڵە‌و چاویان شینەو ئێسكی سەریان لە جۆری dolichocephalic، ئەسمەر بوونی پێستی هەندێكیان كە جۆری ئێسكی سەریان لە جۆری dolichocephalic، بە زاوزێكردنیان لە گەڵا تورك‌و ئەرمەن‌و فارسدا راڤەدەكرێت . (نیكیتین:كوردەكان، ل 63-64) .
* دانا ئادەمز شمیدت Dana Adams Schmidt، لەكاتی گەشتەكەی لەناوچەی بارزان لەساڵی (1962) دەڵێت:" لە هەشتی بەیانی گەیشتینە گوندی (بابان) لە رێگەدا كە منداڵە كاڵەكان‌و پیاوە چاو شینەكانم بینی یەكسەر تووشی سەرسامی هاتم، لەوانەیە ئەمانە نموونەیەكی باڵای بارزانییەكان بن، لاوازو رووجوانن، لەوانەیە ئەمانە زۆر تێكەڵ‌و زۆر زاووزێیان كردبێت تا ئەم رەگەزە باڵایە هاتووەتە كایەوە" . (دانا ئادەمز شمیدت: رحلە إلی رجال شجعان، ل 264) .
* جوناسان راندڵ Randl Jonathan : ناتوانرێت كوردێكی ئەسمەری كورتە باڵا لە رۆڵەكانی باشووری ئەوروپا، یان لە عەرەب‌و فارسێك جیا بكەینەوە، بەڵام ژمارەیەكی زۆری كوردی كاڵ‌و باڵا بەرز هەیە، كە چاوانیان شینەو لەو شریتە بەرتەسكە دەژین كە لە دەریاچەی ورمێ‌وە بەرەو رۆژهەڵاتی ئێران شۆڕ دەبێتەوەو بە زۆرێك لە ناوچەكانی باكووری عێراقدا تێدەپەڕێت تا دەگاتە سنووری سوریا، پێش نیو سەدە ویلیام ویستیرمان، مامۆستای مێژوو لە زانكۆی كۆلۆمبیا جەختیكردووتەوە لەسەر ئەوەی كە:" كوردەكان دەتوانن ئیدیعای ئەوە بكەن كە نەژادی خۆیان پاراستووەو لەهەر میللەتێكی تری ئەمڕۆی ئەوروپا زیاتر خەسڵەتە سەرەكییەكانی كەلتووریان بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ پاراستووە" . (جۆناسان راندڵ: أمە فی شقاق، ل 34).
* هەروەها جۆناسان رنداڵا لەبارەی كۆڕەوە مەزنەكەی ساڵی 1991 ــدا دەڵێت:" پەیامنێری تۆڕی سی بی ئیسی ئەمریكی ئالان پیتزی هۆكارەكانی كیۆماڵكردنی راستەوخۆی هەواڵەكانی كوردان لە شاخەكاندا بۆ ماوەی 21 رۆژی بەردەوام، لەوەدا كورت كردووتەوە، كە دەڵێت: منداڵەكان جوانن، پیاوان دڕ‌و ملنادەن، ژنان جوان‌و سەریان دانەپۆشیوە، جیهانی دەرەوە سەرسامبوو كاتێك بۆیان دەركەوت كە هەندێك لە كوردەكان كاڵا‌و چاو شینن" . (جۆناسان راندڵ: أمە فی شقاق، ل 85).


وتەی نووسەرانی عەرەب
لێكۆڵیاری سوری مونزر موسڵی دیارترین ئەو كەسانەیە كە لەبارەی كاروباری كورد بە كامڵی بابەتی نووسیوە، لەو كتێبەیدا كە ناوی (عرب وأكراد) زۆر لەو شتانەی كە پەیوەندی بە مێژوو، جوگرافیا، كەسایەتی، كۆمەڵگە، بیروباوەڕ‌و ئەدەبی كوردی هەیە كۆ كردووەتەو، ئەوەتا لە وەسفی كورد دا دەڵێت:" تاكی كوردی لە دەركەوتنیا گەشاوەیە، باڵابەرزێكی ناسكەو لەشی رێكوپێكە، كلۆدیۆس ریچ لەبارەی كوردەوە قسەی كردووەو وتوویەتی: بەشێوەیەكی گشتی كوردەكان بەهێزو خاوەنی تەندروستییەكی باشن، بە رەها خەڵكێكی وام نەدیوە جگە لە كوردستان، بە هەردوو رەگەزەكەوە پیاوان‌و ژنان لەشیان وا دروست‌و بەهێز بێت، بەڕێز هەبارد (بریتانی) كە ئەندامی لیژنەی كێشانی سنووری نێوان رسیا – توركیا لە ساڵی 1914 بووە، وتوویەتی: كە لێمان نزیكبوونەوە پێستیان نەرمونۆڵ‌و باڵا رێك بوون كە ئاماژەبوو بۆ خاوێنی خوێنی خاوەنەكانی‌و دروستی بونیادی لەشیان: . (مونزر موسڵی :عرب وأكراد، ل 133) .
هەروەها مونزر موسڵی دەڵێت:" لەشی بەشێك لە كوردەكان پڕە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی بەوە وەسف دەكرێن كە لەشیان مامناوەندە‌و بێستیان سپی‌و گەنم رەنگن، ئەمەش بە پێی ناوچەی هەبوونیان، زۆربەیان قژیان لە نێوان (رەنگی قاوەیی‌و رەشە)، بەڵام هەندێكیان قژیان كاڵە، چاوانیان هەنگوێنی‌و شینە، كوردانی باكوور چاوانیان شینە، چرچولۆچی دەموچاویان تیژە، شوارب درێژ‌و چڕ دەكەن، چونكە بایەخدان پێی نیشانەی پیاوەتی‌و شوڕسوارییە" . (مونزر موسڵی :عرب وأكراد، ل 133) ... درێژە بە قسەكانی دەدات‌و دەڵێت:" خەسڵەتە ئەتنۆگرافییەكان‌و سیفەتە سروشتییە ئەنسرۆپۆلۆگییەكان لەوەیان دوور دەخاتەوە كە سامی بن – بەپێی پێناسە كلاسیكیە باوەكە، بگرە وەیانلێدەكات لە وەچەی ئارییەكان بن ... گرنگە ئاماژە بەوە بدەین كە سیمای گشتی كوردەكان بە وردی وەك یەك نییە، بەڵكو جیاكارییەك هەیە بە هۆی تێكەڵی‌و ئاوێتەبوونیان بە دانیشتووانی ناوچەی حەوزی دەریای سپی ناوڕاست، لەم بارەیەوە زانای روسی كونیك دەڵێت: سیمای كوردانی باكوور لە توركیاو لە باكووری رۆژئاوای ئێران، بەروونی تایبەتمەندییە ئارییەكان دەخاتەڕوو، بەڵام لە باشووری كوردستان پێستیان توخترو قژیان رەشە‌و زۆربەی هەرە زۆریان چاویان قاوەییە‌و باڵایان مامناوەندە‌و سەریان نزیكە لە خڕییەوە" . (مونزر موسڵی :عرب وأكراد، ل 134) .
وتەی نووسەرانی كورد
لە دواجاردا ئاماژە بەو شتانە دەكەین كە لێكۆڵیاری كورد دكتۆر میهرداد ئێزادی لەبارەی ئەنسرۆپۆلۆگیای كوردەوە وتوویەتی، ئەم پیاوە پسپۆڕە لە بواری دیراساتی كوردیدا‌و وانەبێژە لە بەشی شارستانییەت‌و زمانەكانی رۆژهەڵاتی دوور لە زانكۆی هارڤەرد Harvard نووسینەكانی پایەیەكی زانستی زۆری هەیە، لە كتێبەكەشیدا (كوردەكان: رێنماكارێكی كورت) Handbook The Kurds: A Concise ئەمانەی هاتوون:-
لەڕووی تایبەتمەندیی سروشتییەكانەوە physical characteristics ناتوانین جیاكاری لە نێوان كوردان‌و دەرهاوسێكانی بكەین، لە نێو كوردەكاندا هاوشێوەییەك لە شێوەیاندا نییە، ئەو جیاوازییەی كە لەم بوارەدا لە نێوانیاندا هەیە، لە نێوان رەگەزەكانی تری دەرهاوسێیدا هەیە، ئەگەر چی شێوەیان لە رووی رەنگ‌و تایبەتمەندی فیزۆلۆگییەوە دەچێتە سەر میللەتانی باشووری ئەوروپا‌و میللەتانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوڕاست، بەڵام كەسایەتییان دوو تایبەتمەندی لەیەك جیانەبووەو بەردەوامبووی تێدایە كە ئەوانیش: ئەسمەری توخمی قۆقازی ئۆرگناڵە، لەگەڵا كاڵی توخمی ئەلبی (مەبەست ناوچەی شاخەكانی ئەلب / وەرگێڕ) هەندێكجاریش توخمی نۆرماندی (باكووری) . ( P 73. The Kurds: Mehrdad Izady).
شێوەیەی دووەمیان (ئەلبی/ نۆرماندی) بە زۆری لە ناوچەكانی زاخۆو ورمێ‌‌و شنۆ‌و ناوچەكانی كرماشان‌و هەمەدان‌و تەنانەت لە ناوچەكانی ئەوپەڕی باكووری رۆژئاوای كوردستان لە شاخەكانی دەریای رەش دەبینرێن، ئەمە لە كاتێكدا لە ناوچەكانی رۆژهەڵات‌و رۆژئاوای كوردستان بەكەمتر دەردەكەون، لەناوچەكانی ناوڕاست‌و رۆژئاوای كوردستان هەردوو شێوەی (ئەسمەر‌و كاڵا) تێكەڵن، رەنگی كاڵا سێ یەكی ئەو نموونەیە بوون كە لە 598 كەس پێكهاتبوو، بابەتی ئەو توێژینەوە ئەنسرۆپۆلۆگییە بوون، كە هێنری فێڵد Henry Field لە ساڵی 1952 لە عێراقدا ئەنجامی دا، چڕی ئەم شێوەیە (رەنگی كاڵا/ وەرگێڕ) لە زاخۆ دەركەوت، بەرەبەرەش بەرەو كەمبوونەوە چوو تا بەرەو باشوور بەرەو سلێمانی‌و كەركوك روویشت . ( P 73. The Kurds: Mehrdad Izady).
هەروەها میرداد دەڵێت:" بەشێوەیەكی گشتی، درێژی باڵای دانیشتووانی شارو لادێ‌ لە نێوان (5.3 – 5.7) پێیە، كورترن لە دانیشتووانی كۆچەری شاخ كە باڵایان لە نێوان (5.7 – 6) پێیە- پێ = 30.5 سم – جیاوازی لەنێوان ئەم دووانە لە رووی باڵاوەئاماژەیە بۆ جیاوازی ناوچەكانی ئەم دوو گروپە لە رووی دابینكردنی خۆراكەوە، بەڵام زۆر پێویستە جیاوازییەكانی دروستبوون (ژینەكان) لەلای ئەو دوو گروپە لەبەر چاو بگرین" . ( P 73. The Kurds: Mehrdad Izady).
هەروەها میهرداد دەڵێت:"لە سەدەی نۆزدەیەم‌و سەرەتای سەدەی بیستەم، گەریدە ئەوروپاییەكان لە راپۆرتەكانیاندا تێبینی ئەوەیان كرد، كە كوردانی جوتیارو دانیشتووانی شار كە بە ( گۆران – Goran ) ناودەبرێن، زیاتر ئەسمەرن لە رەنگ كاڵەكان‌و باڵایان بەرزترە لەو كوردانەی كە بە (كرمانج – Kurmanj) ناودەبرێن، وادیارە مۆركی ئاری، لەرووی زمان‌و كەلتوور‌و نەژادەوە هەر لە هەزارەی دووەمەوە پێش لە دایكبوونی عیسای مەسیح، زاڵبووە بەسەر كۆمەڵە قەوقازییە ئۆرگناڵەكان، ئەمەش لەگەڵا بەردەوامبوونی كۆچی كۆمەڵە هیندۆ – ئەوروپییەكان بۆ رۆژئاوای ئاسیا‌و جێگیربوونیان لەوێ‌ وەك: میتانییەكان Mitannis، و حیتییەكان Hittites، مادەكان Medes،ساگارتینەكان Sagarthians، سكینەكان Scythians، پارس Persians،‌و ئالانەكان Alans، زۆرێك لەو كۆچكردنانە بە ژمارەی زۆر بووە، بەڕادەیەك گۆڕانی بنەڕەتی دروستكردووە لە بنەمای كەلتووری نەك لە بنەمای نەژادی . ( P 73. The Kurds:Mehrdad Izady).
هەروەها میهرداد دەڵێت: لێرەوە دەتوانین بڵێن هاوشێوەبوونێكی نەژادی تەواو لە كۆمەڵگەی كوردیدا نییە، ئەمەش لە یەكەم نیگاوە بۆ جیاوازی نێوان كوردان دەردەكەوێت لە شوێنەجیاوازەكانی نیشتەجێبوونیان، مەسەلەی چەسپاو بە نیسبەت دروستبوونی كوردی ئۆركناڵا ئەوەیە كە جۆراوجۆرییەك لە بنەچەی دروستبوونیدا هەیە، ئەمەش راستەوخۆ بۆ ئەو كۆچكردن‌و پەلامارانە دەگەڕێتەوە كە كوردستان لەماوەی هەزاران ساڵدا تووشی بووە، بۆنموونە ئەو سیفەتە مەغۆلیانەی كە ئاوپرژێنی سیمای كوردانی لە هەندێك لەو شوێنانە كردووە كە لە سەدەی دوازدەیەمی عیساییدا توركەكان تیایدا نیشتەجێبوونە، بەڵام لەگەڵا ئەمەشدا نەژادی كورد ئاوی لەو هاتووانە خواردۆتەوەو هەموویانی تاواندۆتەوە. (P.74 ,The Kurds: Mehrdad Izady)... میهرداد دەڵێت: بە شێوەیەكی گشتی گروپی خوێن لە كوردستاندا (B)یه‌، وا دیارە ئەم جۆرە خوێنە بەرگرییەكی سروشتی دەبەخشێتە لەش بۆ بەرنگاربوونەوەی نەخۆشی كۆلێرا، كە ماوەنە ماوەیەك هێرش دەكاتە سەر كوردستان، لەبارەی گروپی (A) كە بەرنگاری نەخۆشی تاعون دەكات‌و لە رابردوودا كەمترین كاریگەری هەبووە لەسەر كوردستان، ئەمە لەكاتێكدا بە هێزێكی زۆرەوە ئەوروپای پێكاوە، لە كوردستاندا گروپی خوێنی (O) تا رادەیەك زۆر دەگمەنە، بەشێوەیەكی گشتی ئەم گروپی خوێنە بەرنگاری نەخۆشی ئاوڵە دەبێتەوە، كە لە رۆژهەڵاتی ناوڕاستدا باوە، ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كەئەم نەخۆشییە روونەچۆتە شاخەكانی كوردستان، پێویستە ئەم دراوانە لە هەر توێژینەوەیەكی مێژووییدا كە لە بارەی دیمۆگرافیای كوردەوە ئەنجامدەدرێت لەبەرچاو بگیرێن، بەتایبەت لە دیاریكردنی ژمارەی دانیشتووان‌و پەیوەندیان بە لایەنی دەردە كوشندەكانەوە . ( P 74, The Kurds: Mehrdad Izady).
دەرئەنجام
ئەو زانیاریانەی پێشوو دەمانگەیەنن بەم دەرئەنجامانە :-
یەكەم : هاوشێوەیەكی نەژادی تەواو 100% لە كۆمەڵگەی كوردیدا نییە، لەگەڵا ئەمەشدا ئەتنێكی خاوەن سروشتی تایبەت پێكدێنن، ئەرنیست كاپرس Ariens Kappers جەخت لەسەر ئەمە دەكاتەوەو دەڵێت:"وێڕایی جیاوازی ئەنسرۆپۆلۆگی كوردەكان، بەڵام لە راستیدا توخمێكی جیاكار پێكدێنن". (جەمال رەشید: ڤهور الكرد فی التاریخ، 1/246).
دووەم: سروشتی گشتی ئەنسرۆپۆلۆگی تاكی كوردی تێكەڵەیەكە لە خەسڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوڕاست‌و ئەوروپییەكان، ئەو شێوەیەی كە تیایدا باڵابەرزی‌و پێست كاڵی‌و چاوشینی باوە، بە زۆری لە ناوچەكانی باكووری كوردستان هەن، بەڵام ئەو شێوەیەی كە بەزۆری باڵا مامناوەندن‌و پێستیان ئەسمەرەو چاو رەشن لە باشووری كوردستان دەردەكەون، لە ناوچەكانی ناوڕاستی وڵاتی كوردانیش تێكەڵەیەك لە هەردوو شێوە باوەكە دەردەكەوێت .
سێیەم : هاوشێوەبوونێكی ئەتنۆگرافی لە نێوان كورد‌و گەلانی دەرهاوسێی (عەرەب، فارس، ئەرمەن) هەیە، لەگەڵا بوونی شێوەی مەغۆلی (توركی) كە بە رێژەیەكی كەمتر لە هەندێك لە ناوچەكاندا دەردەكەون، ئەمەش بەهۆی نیشتەجێبوونی هەندێك لە هۆزە توركمانییەكان لە وڵاتی كوردان لە سەدەی دوازدەیەمی عیساییدا‌و بە تەواوەتی خەریكە ئەم شێوە مەغۆلییە لە شێوەی گشتی كوردیدا تواوەتەوە .
چوارەم : ناكرێت دراوە ئەنسرۆپۆلۆگییەكان بكرێنە دەروازەیەكی زانستی دروست بۆ زانینی كەسایەتی كوردی لە ئاستی روحی‌و زەینی‌و جوانكاری‌و كۆمەڵایەتییەوە، بە گوزارشتێكی تر تایبەتمەندییە ئەنسرۆپۆلۆگییەكان نابنە كلیلی كەسایەتی كوردی، لە رووانگەی زانستەوە ڕاست نییە بۆنموونە بڵێن: كوردی ژیر یان كوردی تەمەڵا، لەبەر ئەوەی لووتی زۆریان قۆقزە، یان بڵێن: كورد میزاجێكی توڕەی هەیە ئەمەش لەبەر ئەوەی لەبەر ئەوەی شواربی زۆریان درێژو پان، هەروەها ناتوانین بڵێن كەسایەتی ژنی كورد بەهێزە لەبەر ئەوەی رەنگی پێستی زۆرینەیان گەنم رەنگە پاشان سپی‌و دواتر كاڵا، لێكۆڵینەوە زانستییە هاوچەرخەكان بەهەموو شێوەیەك دژی ئەوەن تایبەتمەندییەكانی نەژاد (توخم) بكرێنە بنەمایەكی سەرەكی بۆ زانینی كەسایەتی، بگرە زیاتر لە ژینگەو كەلتوور ورد دەبنەوە .
روونكردنەوە
لە كۆتاییدا ئەم رونكردنەوانە دەخەینەڕوو :
یەكەم: ئەوەی كە زانایان لەبارەی كوردەوە لە ئاستی ئەنسرۆپۆلۆگییەوە وتوویانە چەندان كەلێنی زانستی تێدایە، زۆرێك لەسەرنج‌و تێبینی‌و بیروڕاكانیان شەخسین‌و دوورن لە پێوەرەكانی لێكۆڵینەوەی ژینی‌و پێوانەكردنی قەبارەی كەلەسەرو بەشەكانی تری لەش، هاوكات ئەو لێكۆڵینەوە زانستییە كەمانەی كە كراوە، نموونەكانی لە هەموو بەشەكانی وڵاتی كوردان نەبووە، بگرە هەموو جارێك ژمارەیەكی كەمی گرتووەتەوە‌و لە چەند بەشێكی دیاریكراوی وڵاتدا بوونە، بە گوزارشتێكی تر، تا ئێستا – بە پێی زانینی ئێمە – تاكی كورد نەخشەیەكی ژینی گشتگیر‌و تەواوی نییە، تەنانەت بنكەیەكی زانیاری ئەسنۆگرافی زۆر ورد لەبارەی كوردەوە نییە، پشتی پێببەسترێت لە شیكردنەوەی كەسایەتی كوردی لە روانگەی ئەنسرۆپۆلۆگییەوە .
دووەم : نەبوونی هاوشێوەبوونێكی نەژادی تەواوی 100% لە كۆمەڵگەی كوردیدا شتێكی سروشتییە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە (قەوم/ گەل/میللەت)ــێك نییە بەناوی كورد كە مۆركی تایبەتی خۆیان هەبێت، بگرە لەوانەیە كۆمەڵگەی كوردی بەتایبەت لە ناوەندی كوردستان، لە ئاستی ئەنسرۆپۆلۆگی زیاتر هاوشێوەن، لە زۆرێك لەو كۆمەڵگەیانەی كە لە رۆژهەڵات‌و رۆژئاوادا هەن، چونكە گەلان‌و میللەتان زیاتر بارێكی مێژوویی‌و كەلتووری‌و كۆمەڵگەیی‌و هەستین، تا ئەوەی بارێكی نەژادی بن، بە مانایەكی ژینی رووت .
سێیەم : زۆرێك لەو لێكۆڵینەوانەی كە كراوە زۆر نزیك نین لە واقیعەوە، چونكە ئاسایی بەچاو دەتوانین جیاوازی بكەین لە نێوان ئەو شێوانەی كە لە ناو كورد دا هەیە، چونكە بە راستی رێژەیی شێوەی ئەسمەر‌و گەنم رەنگ زۆرترەو شێوەی كاڵا رێژەی كەمترە، هەروەها جیاوازییەك هەیە لە رووی درێژی باڵاوە لە نێوان مامناوەندو باڵا بەرز، بە زۆری باڵای كوردان مامناوەندە، هەروەها جیاوازی هەیە لە رووی شێوەی لووتیان، رێژەیەكی زۆریان لوتیان قۆقزە، ئینجا رێژەی لووت رێك كەمترە، پاشان رێژەی لووت قۆپاوەكانیش كەمترینە، هاوكات جیاوازی هەیە لە شێوەی سەریان، لە نێوان نزیك لە درێژەوە تا پانی خڕ، رێژەیەكی زۆریش لە كوردان ڕانیان درێژەو قژیان زۆرە .
چوارەم : ئەو لێكۆڵینەوانە دژ بە یەك نییە لەگەڵا راستییە مێژووییەكان، بەتەواوەتیش دەگونجێن لەگەڵا ئەو زانیارییانەی پەیوەستن بە (دروستبوونی كورد) لە چاخە كۆنەكاندا، بە گەڕانەوە بۆ راستی‌و زانیارییەكان بۆمان روون دەبێتەوە ئەو شێوەیەیی كە بەسەر پانی خڕ‌و باڵا مامناوەند‌و رەنگ ئەسمەر‌و گەنم رەنگی وەسفدەكرێن، شێوەی زاگرۆسییە یەكەمیینەكانن كە باوانی كوردن‌و بە هەڵە بە قەوقازی ناو دەبرێن، دیارترین بەڵگەی مێژووی كە ساغكراوەتەوە ئەوەیە كە سۆمەرییەكان سەر پانی خڕ بوونەو لووتیان قۆقز بووە، ئەمەش بە روونی لە پەیكەری پاشای سۆمەری بەناوبانگ (گودیا) دەركەوتووە . بڕوانە سامی سعید الاحمد: السومریون وتراپهم الحچاری، ص 42. محمد بیومی مهران: تاریخ العراق القدیم، ص 164).
پێشتریش گوتراوە كە سۆمەرییەكان دانیشتووی ئۆرگناڵی شاخەكانی زاگرۆس بوونە، لە ماوەی نێوان (4400 – 4300) پێش لە دایكبوونی عیسا، دەرچووی شارستانییەتی (حلف) بوونە، هاتوونەتە باشووری میزۆبۆتامیاو لەو ناوچە شاخاوییانە نیشتەجێبوون كە ئەمڕۆ بە ناوی (هەرێمی كوردستان – عێراق) ناو دەبرێت، ئەم بەڵگەیە، لە پاڵا بەڵگەی زمانەوانی، ئەگەری ئەوە دروست دەكات سۆمەرییەكان لقێك بن لە باوباپیرانی كوردە زاگرۆسییە یەكەمەكان، جارێكی تر داواكارین لە پسپۆڕانی بواری ئەركۆلۆگیا بایەخێكی زۆر بەم بابەتە بدەن، چونكە بڕوام وایە دەروازەیەك دەدۆزنەوە بۆ دەربازبوون لەو دوودڵییەی كە هەیانە لەبەرامبەر دباریكردنی بنەچەی سۆمەرییەكان‌و زمانەكەیان .
پێنجەم: لێكۆڵینەوە پەیوەستەكان بە ئەنسرۆپۆلۆگیای كوردەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دوو شێوەی باوان زاڵن بەسەر دروستبوونی كورد دا، شێوەی ئەسمەری باڵا مامناوەند، سەر خڕی دەموچاو پان، لەگەڵا شێوەی كاڵا، باڵا بەرز، كە سەری نزیكە لە درێژییەوەو دەموچاوی هێلكەییە ... ئەوە دەبینین كە لێكۆڵینەوەكان جەخت لەسەر ئەو راستییە دەكەنەوە، كوردی سەردەمی نوێ‌ نەوەیەكی خاوێنی دوو لقی باوانی كۆنیانن، لقی ئۆرگناڵی زاگرۆسی (سۆمەری – لۆلۆ – گووتی – سۆپاری) ‌و لقی ئاری (هیندۆ- ئەوروپی) كە لە هەزاری دووەمی پێش لە دایكبوونی عیسا لە شاخەكان‌و كەناریدا نیشتەجێبوونە (كاشی – میتانی – مانی – خالدی – میدی) ‌و لە گەڵا لقی زاگرۆسی ئاوێتە بوونەو شێوەی مێژووی‌و كۆتایی كوردیان دروستكردووە .
ئەمەش (باسمان كرد) لەبارەی بنەمای ئەنسرۆپۆلۆگی كەسایەتی كوردەوەیە .
سەرچاوەكان :
1. باسیلی نیكیتین: الكرد، ترجمە الدكتور نوری گالبانی، دار الساقی، بیروت، الگبعە الپانیە، 2001.
2. الدكتور جمال أحمد رشید: ڤهور الكورد فی التاریخ، دار ێ‌راس للگباعە والنشر، أربیل، كوردستان العراق، الگبعە اڵاولی، 2003.
3. جوناپان راندل: أمە فی شقاق (دروب كردستان كما سلكتها)، ترجمە فادی حمّود، دار النهار، بیروت، 1997.
4. دانا ێ‌دمز شمیدت: رحلە إلی رجال شجعان فی كردستان، تعریب جرجیس فتح الله المحامی، منشورات دار مكتبە الحیاە، بیروت، 1990.
5. الدكتور سامی سعید اڵاحمد: السومریون وتراپهم الحچاری، منشورات الجمعیە التاریخیە العراقیە، بغداد، 1975.
6. لیدی درور: گاووس ملك الیزیدیە، ترجمە رزق الله بگرس، دار الورّاق للنشر المحدودە، لندن، الگبعە اڵاولی، 2008.
7. الدكتور محمد بَیُّومی مَهران: تاریخ العراق القدیم، دار المعرفە الجامعیە، الإسكندریە، 1990.
8. مُنژر الموصلی: عرب وأكراد، مگبعە دار العلم، دمشق، الگبعە الپانیە،1991.
9. مینورسكی: اڵاكراد، ترجمە معروف خزنه دار، بغداد، 1968.
10 -Susan Meiselas: Kurdistan In the Shadow of History, Random House, New York,1997.
11 -Mehdad R. Izady: The Kurds; aconcise handbook, Crane Russak, Washington, Philadelphia, London, 1992.
ــــــــــــــــــــــــ