فەلسەفە بۆ هەمووان، چەمكە بنەڕەتییەكان
نووسینی ئاسۆ وەهاب [ 1 ]

فەلسەفە : لە بنچینە یۆنانییەكەیدا، فەلسەفە لە دانەپاڵی هەردوو وشەی، (خۆشەویستی)‌و (دانایی)یەوە پێكهاتووە، واتا (خۆشەویستی دانایی – محبە الحكمە)، لای ئەڕستۆ، فەلسەفە لایەنی تێۆری‌و كرداری دەگرێتەوە، رەواقییەكانیش، لە لۆژیك‌و ئاكار‌و سروشتدا كورتیان كردووەتەوە ..
فەیلەسوف Philosopher : وشەیەكە لە بنچینەدا ( خۆشەویستی دانایی ) دەگەیەنێت، دەگوترێت ( فیساگۆرس ) یەكەم كەسبووە بەكاری هێناوە، ئەم بەكارهێنانە لەبری بەكارهێنانی وشەی ( سۆفۆس Sophos ) واتا دانایی، كە سیفەتێكی تایبەتی خوداوەندەكانە نەك مرۆڤ .. لە رووی بەكارهێنانەوە فەیلەسوف ئەو كەسەیە كە بە فەلسەفەوە خەریكە، وردتر بڵێین فەیلەسوف ئەو كەسەیە كە گرنگی دەدات بە توێژینەوە لە هۆكارە یەكەمینەكانی شتەكان ..
بۆ گەیشتن بە حەقیقەتی شتەكان سێ‌ جۆر بیركردنەوە هەیە، كە ئەمانەن :
1- بیركردنەوەی داستانی ئەفسانەیی كۆن .
2- بیركردنەوەی ئایینی .
3- بیركردنەوەی زانستی .
4- بیركردنەوەی فەلسەفی .
بیركردنەوەی داستانی ئەفسانەیی كۆن : كۆنترین‌و ئاسانترین جۆری بیركردنەوەیەە، مرۆڤ تیایدا پشت بە هەستەكانی دەبەستێت، لە كۆندا مرۆڤ پشتی پێبەستووە تا ئاشنایی جیهانی دەوروبەری بێت، بریتییە لە هەوڵەكانی مرۆڤ بۆ تێگەیشتن لە جیهان، ئەم جۆرەی بیركردنەوە تێكەڵە بە ئەزموون‌و راڤەكارییە ئەندێشەییەكان كە گێڕانەوەی ئەفسانەیی دروستی دەكات .. دیارترین خەسڵەتەكانی :- زیندوویی ماددە – هۆكارێتی – غەیبییەت ..
* زیندوویی ماددە : ئەوەیە كە هەموو شتەكانی دەوورووبەری مرۆڤ زیندوون‌و ژیانیان تێدایە، تەنانەت تەنە بیلایەن‌و دیاردەكان پڕن لە زیندوویەتی (ژیان) بە واتایەكی تر هەموو شتەكانی بوون ژیانیان تێدایە‌و هەموو ئەو هەستانەی لە لای مرۆڤ هەیە، لە ئەوانیشدا هەیە ..
** هۆكارێتی : ئەوەیە كە هەموو رووداوێك كە لە دەوورووبەری مرۆڤ روودەدات، هۆكارێك وایلێكردووە بەو شێوەیە مامەڵە بكات، هیچ شتێكیش بە بێ‌ هۆكار روو نادات .
*** غەیبییەت : ئەوەیە كە هەموو رووداوە گەورەكان، هێزێكی شاراوە لە پشتەوەی روودانییەتی‌و پێویستە مرۆڤ هۆكاری روودانەكەی بزانێت، ئەو هۆكارانەش نینە چوارچێوەی هەستە سەرەتاییەكانی مرۆڤ، واتا شعوری پێناكرێت .
مانای فەلسەفە : هەر لە كۆنەوە تاوەكو ئەمڕۆ مانای فەلسەفە گۆڕانی بەردەوامی بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە لە سەردەمی یۆنانیدا: فەلسەفە ئەو هەموو هەوڵانە دەگەیەنێت كە لە پێناو گەیشتن بە مەعریفە دەدرێت، بە بێ‌ ئەوەی تەماحێكی ماددی یان مەعنەوی لە پشتەوەی ئەو هەوڵانەدا بێت، لە سەدەكانی ناوڕاستدا: فەلسەفە بەوە ناسراوە كە ئامرازێكە بۆ رێكخستنی عەقڵا‌و نەقڵا، واتا رێكخستنی پەیوەندی نێوان ئەو مەعریفەیەی كە عەقڵا لە رێگەی سەرنجدان‌و بیركردنەوەوە بەرهەمی دەهێنێت‌و ئەو مەعریفەیەی كە سروش‌و ئایین بەرهەمی دەهێنن، لەسەردەمی نوێدا: فەلسەفە گەشەیەكی بێوێنەی بەخۆوە بینی‌و فەلسەفەیان گەڕاندەوە بۆ رەگە بنەڕەتییەكانی خۆی، یەكەم كەسیش كە وشەی فەلسەفەی بەو شێوەیەی ئەمڕۆ بەكار هێنا، دیكارت (1596 – 1650)‌و كانت (1724 – 1804) بوون، بەڵام یەكەم كەس كە وشەی فەلسەفەی بە مانا فراوانەكەی بەكار هێنابوو، فەیلەسوف‌و زانای ماتماتیكست ڤیساگۆرس ( 850 – 500 پێش لە دایكبوونی حەزرەتی عیسا) بووە .
فەیلەسوف كێیە ؟ : فەیلەسوف ئەو كەسەیە كە بە گیانی سەرنجدان‌و تێڕامانەوە دەڕوانێتە شت‌و دیاردەكان‌و هەمیشە پرسیار دەكات تا بگات بەو وەڵامانەی كە جێگەی باوەڕن، واتا گەیشتن بە حەقیقەت .
پرسیارە فەلسەفە چۆنە ؟ : پرسیاری فەیلەسوف جیاوازە لە پرسیاری خەڵكی اسایی بەو پێیەی كە :
1- فەیلەسوف بە بەردەوامی پرسیار دەكات‌و كێشە فیكرییەكان دەوروژێنێت .
2- بەلاوەنانی كێشەلاوەكییەكان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پرسیارەكان بۆ ئاستی كێشە گشتییەكان كە تەنها بایەخ بە تاك نایەت، بەڵكو بە مرۆڤ بە گشتی، پرسیاری فەلسەفە دەربارەی ماهییەتی شت‌و رووداوو دیاردەو چەمكەكانە، هەروەها چۆنێتی دروستبوونی ئەوانە .
كەی فەلسەفە پەیدابوو ؟ : لێكۆڵەران لەبارەی پەیدابوونی فەلسەفەوە بوونەتە دوو بەشەوە، بەشی یەكەمیان بڕوایانوایە كە فەلسەفە لە وڵاتی یۆنانەوە سەریهەڵداوە‌و بەرهەمی روحی یۆنانییە، ئەو كەسانەش كە هەڵگری ئەم بۆچوونەن بریتین لە ( ئەڕستۆ تالیس – نیچە – زیلر – بیرنت – كۆنفۆرد ) .. بەشی دووەمیش بڕوایانوایە كە فەلسەفە بەرهەمی روحێكی بیانییەو لە وڵاتەكانی میسری كۆن‌و میزۆبۆتامیاوە گەیشتووە بە یۆنان، ئەو كەسانەش كە هەڵگری ئەم بۆچوونەن بریتین لە (دیۆجینۆس لاریتۆس – میلۆرای – جۆرج ساروتۆن ) .. لە رووی كاتەوە سەرەتای سەرهەڵدانی فەلسەفە دەگەڕێتەوە بۆ بەراییەكانی سەدەی شەشەمی پێش لە دایكبوونی حەزرەتی عیسا، لەسەر دەستی فەیلەسوفی یەكەم ( تالیسی ئەیۆنی ) ..
سەرەتای سەرهەڵدانی فەلسەفە سەرەتای سەرهەڵدانی زانستە، واتا سەرەتای ئاگابوونە بە شتەكانی دەوروبەری مرۆڤ، هەروەها لە سەرەتادا فەلسەفە بایەخی دەدا بە هەموو جۆرەكانی مەعریفە لەوانە: پزیشكی – میوزیك – فیزك – گەردوونناسی – زیندەوەرزانی – دەروونناسی – كۆمەڵناسی، بەڵام لەگەڵا گەشەكردنی زانستدا بەرە بەرە ئەو زانستانە جیابوونەتەوەو هەر یەكێكیان بوون بە زانستێكی سەربەخۆ، لە ئەمڕۆدا ئەو بەشەانەی كە جێگەی بایەخی فەلسەفەن بریتین لە :
1- بەشی بوون – ئەنتۆلۆگیا – Ontology .
2- بەشی مەعریفە – ئەپستمۆلۆگیا – Epistemology .
3- بەشی بەها – ئەكسیۆلۆگی – Axiology .
لە دووتۆی بەشی بەهادا بایەخ بەم لقانە دەدرێت :-
1- زانستی ئاكار – علم الاخلاق – Ethics .
2- زانستی لۆژیك – علم المنگق – Logic .
3- زانستی جوانكاری – علم الجمال – Aesthetics .
بنەما سەرەكییەكانی تێفكرینی فەلسەفیانە : * عەقڵانییەت . * رەخنە‌و راڤەكردن . * گشتگیرێتی . * تەئەمولكردن‌و بونیادنانەوە .
بوون – Ontology : تاوەكو رۆژگاری ئەمڕۆ كەس نەیتوانیوە (بوون) بخاتە چوارچێوەیەكی دیاریكراوەوە، بۆیە هەمیشە لەوەوە سەیر دەكرێت ك پێچەوانە یان دژی واتای نەبوونە، بۆیە لەو روانگەیەوە سەیر دەكرێت .
نەبوون – Non being : نەبوون دژی بوونە، نەرێكردنی شتێكە كە دەكرێت هەبێت، هیچ شتێكیش نییە كە بە شێوەیەكی رەها نەبوو بێت، بوونگەراكان پێیانوایە كە نەبوون لەناو خودی بووندایە .
عەدەمییەت – Nihilism : مەیلێكە لەسەر نەرێكردنەوەو رەتكردنەوە لە فەلسەفە‌و ئاكار‌و سیاسەتدا دەوەستێت،ئینكاری هەموو حەقیقەتێكی جێگیر دەكات، پێیانوایە كە بەها ئاكارییەكان تەنها وەهم‌و خەیاڵن، هەروەها هیچ پێویست ناكات دەوڵەت یان رێكخستنە سیاسییەكان ئازادییەكانی تاك دابماڵن .