بازنەی باختین .. ئەزموونێك لە گەڕانی دەستەجەمعی

ئاسۆ وەهاب – كەلار
بازنەی باختین، فێرگەیەكی هاوچەرخ بوو لە هزری روسی، بەناوی میخائیل باختین(1895 – 1975) ناونراوە، ئەم فێرگەیە لێكۆڵینەوەی كردووە لەبارەی ئەو مەسەلە كۆمەڵایەتی ورووناكبیریانەی كە شۆڕشی روسیا هێنایە كایەوە، دواتر رووچوونی ئەو مەسەلانە بەرەو گوزارشتە فەلسەفییەكان لە سەردەمی دیكتاتۆرییەتی ستالیدا .
ئەم بازنەیە لە پشكنینەكانیدا بۆ رێگە زمانەوانییەكانی تۆماركردنی ململانییەكانی گروپە كۆمەڵایەتییەكانی روسیا، جەختی كردووەتەوە لەسەر مەركەزییەتی مەسەلە دەلالییەكان لە ژیانی كۆمەڵایەتی وڵاتی روسیا بەشێًوەیەكی گشتی وئەفراندنی هونەری بە شێوەیەكی تایبەتی، كلیلی روانینەكانی بازنەی باختین بۆ دەرئەنجامە زمانەوانییەكان ئەوەیە كە زمان لە گەوهەردا دەرهاوێشتەی (دیالۆگ – ئاخاوتن) ە، لەئەنجامی بەریەككەوتنی كۆمەڵایەتی شێوەی خۆی وەردەگرێت ، ئەم (دیالۆگ – ئاخاوتن) ە، كارلێكێك دروست دەكات لەسەر بەها كۆمەڵایەتییە جیاوازەكان، چونكە لە گوزارشتەكانی كەسانی ترەوە تۆمار كراوەو دواتر كەسانی تر جەختیان لەسەر كردووەتەوە، لەم سیاقەدا، هەمیشە چینی دەسەڵاتدار هەوڵی ئەوە دەدات یەك جۆر وتار وەكو نموونە جێگیر بكات، تا هەمووان دوای كەون، بەڵام چینە كۆمەڵایەتییەكانی تر هەمیشە مەیلیان هەیە بۆ روخاندنی ئەو لۆژیكە تاڕەوە .
لەبواری ئەدەبدا ئەندامانی ئەم بازنەیە پێیان وایە كە داستان وشیعر هێزێكی راكێشەرن بەرەو سەنتەری گۆڕەپانی رووناكبیریی .
ئەندامانی بازنەی باختین بریتی بوون لە"ماتڤی ئیساڤچ كاجان(1889-1937)" و"پاڤڵا نیكۆلاڤیچ میدڤیدف(1891-1938)"و"لیڤ ڤاسیلیڤچ بۆمبانیسكی(1891-1940)"و"ئیڤان ئیڤانۆڤیچ ولیسرتنسكی(1902-1944)"و"ڤالنتین نیكۆلاڤیچ ڤۆلۆشینۆڤ(1895-1936)"لەگەڵا چەندان كەسی تر، سەرەتایی كۆبوونەوەكانی باختین وبازنەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1918 لە هەردوو شاری نیڤیڵا وڤیتبسك لە وڵاتی روسیای سپی،دواتر لەساڵی 1929كۆبوونەوەكانی بازنەكە راگیرا تا لە1942 هەنێردران بۆ لینگراد، چونكە زۆربەی ئەندامانی بازنەكە دەست بەسەر بوون، بەڵام باختین وێڕایی دەست بەسەراگرتنی ودوورخستنەوەی بۆ زیاتر لە جارێك.. دوورخستنەوەی بۆ كۆستانای لە كازاخستان 1930تا 1936،پاشان بۆ ساڤیلۆ ڤۆی نزیك مۆسكۆ لە1937 تا 1940، جارێكی تریش بۆ سارانسك لە مۆڵداڤیا لە 1945 تا 1969.. هەر بەردەوام بوو لە كاری لێكۆڵینەوەوتوێژینەوە كردن تا لە ساڵی 1969 چووە مۆسكۆو لە تەمەنی هەشتا ساڵیدا كۆچی دوایی كرد .
بازنەی باختین بەوە ناوبانگە كە (كاجان) دوای گەڕانەوەی لە ئەڵمانیا بانگەشەی بۆ دامەزراندنی كردووە، كاجان لەو ماوەی لە ئەڵمانیا فەلسەفەی لە لایبزك و بەرلین وماربۆرگ خوێندووە، خوێندكارێكی لێهاتووی دامەزرێنەری كانتییەتی نوێ‌ هێرمان كۆهن بووە لە ماربۆرگ، هەروەها گوێبیستی وانەكانی (ئینەست كاسیرر) بووە، هەر لەوێ‌ بنكەیەكی دامەزراندووە بۆ لێكۆڵینەوە كانتییەكان تیایدا گفتوگۆ لەسەر مەسەلە فەلسەفی وئاینیی ورووناكبیرییەكان كراوە .
كاجان ئەندامێكی دیاری پارتی سوسیال دیموكرات بوو پێش ئەوەی هەردوو پارتی بەلشەفی وپارتی سپییەكان لێی جیاببنەوە، بەڵام دواتر بەرەو فەلسەفەی كۆهن رۆیشتووە بەهۆی نزیكی گریمانەی فەلسەفەی كۆهن لە ماركسییەتەوە، لەگەڵا وازهێنانی كاجان لەو بێباوەڕییەی لە شیوعییەتی روسیدا هەبوو .
ئاڕاستەی بیركردنەوەی ئەندامانی بازنەی باختین هەر چۆنێك بێت وای نەكردووە خۆیان بە فەلسەفەی ئەكادیمییەوە ببەستنەوە، بەقەد ئەوەی خۆیان بە چالاكییە رووناكبیرییەكانەوە خەریك بكەن، ئەم چالاكیانەش زیاتر دوای چونیان بۆ ڤیتبسك زیادی كرد، چونكە زۆرێك لە هونەرمەندە پێشەنگەكان لەوانە(مالیڤیچ)و(شاكاڵا) چوونە ڤیتبسك تا خۆیان لە سەر ئێشەی جەنگی ناوخۆ رزگار بكەن .
دیارترین وپڕبایەخترین كارەكانی بازنەی باختین دوای ناردنیان بۆ لینگراد 1924 دەركەوت، چونكە ئەو كات دەركەوتكە ئەندامانی بازنەكە زۆر بەئاگایانەوە رووبەرووی ئەو ئاستەنگانە بونەوە كە زمانناس فرناند دو سۆسێر سەپاندبووی، لەگەڵا گەشەكردنیدا لە كاری فۆرمالیستە رووسەكان، هەر لێرەوە ئاگاییەكی نوێ‌ لەبارەی بایەخی فەلسەفەی زمان لە فەلسەفەو شیعردا سەریهەڵدا .
لەماوەی نێوان ساڵانی 1926-1930 ڤۆلۆشینۆف پڕ بایەخترین كارەكانی بازنەی باختین لە فەلسەفەی زماندا بڵاوكردەوە، كە زنجیرە وتارێك بوو لە دووتۆی یەك كتێبدا بەناوی(ماركسیییەت وفەلسەفەی زمان).. دواتر میدڤیدف كە بەرپرسی كارە ئەدەبییەكانی شاعیرێكی سومبولیستی وەك ئەلكساندەر بلۆك بوو بەشداریكرد لەو گفتوگۆ توندانەی كە لە نێوان تیۆریستە ئەدەبناسە ماركسییەكان وفۆرمالیستەكان روویدا، بەزنجیرەیەك وتار كە لە یەك كتێبدا بڵاوكرایەوە بەناوی( رێبازی شێوەسازی لە لێكۆڵینەوە ئەدەبییەكاندا) پاڵپشتی كارەكانی بازنەی باختین كرد، ساڵی 1929 چاپی یەكەمی بەرهەمە بەناو بانگەكەی باختین كە تایبەت بوو بە ئەدەبی دیستۆیڤسكی لە ژێر ناونیشانی( گرفتە ئەدەبییەكانی كارەكانی دیستۆیڤسكی) بڵاوكرایەوە، بەڵام زۆرێك لە كارەكانی باختین كە لەنێوان ساڵانی 1924-1929 نووسیوویەتی بە هۆی تەواو نەبوونیەوە بڵاو نەكراوەتەوە، لە نێو ئەو كارانەدا وتارێكی رەخنەیی تیایدا باسی رەوتی فۆرمالیستی دەكات بەناونیشانی(كێشەی ناوەڕۆك وكەرەستەو فۆرم لە خوڵقاندنی هونەری زارەكی – 1924) هەروەها لێكۆڵینەوەیەك كە بە قەبارەی كتێبێكە بەناونیشانی( دانەرو پاڵەوان لە چالاكی جوانسازیدا- 1927) .
لە هەفتاكانی سەدەی بیستەمەوە زۆربەی ئەو كارانەی كە بەناوی ڤۆلۆشینۆف ومیدڤیدف بڵاوكراونەتەوە دەدرێنە پاڵا باختین، ئەگەر چی تا ئێستا ئەو مەسەلەیە جێی مشتومڕێكی زۆرە بەڵامسروشتی كارەكانی بازنەی باختین كە هەمووی زیاتر لە ئەنجامی گفتوگۆوە هاتووتە بەرهەم، ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە ئەو بەرهەمانە ئەنجامی بیركردنەوەی ئاوەزی تاكە كەسێك نییە، ئەگەر بە پێی فەلسەفەی باختینیش بڕوانینە ئەو بەرهەمانە دەكرێت وەكو بەرهەمی هاوبەشی دیاڵۆگی ئەندامانی ئەو بازنەیە لە لایەك و دیاڵۆگیان لەگەڵا بیرمەندە هاوچەرخەكان لە لایەكی تر سەیر بكەین .

لە سایتی ئینسایكلۆپیدیای فەلسەفە