ئاسۆ وەهاب
ئەگەر فەلسەفە "گەڕان بێت بەدوای كڵاوێكی رەش لەژوورێكی تاریكدا، كڵاوەكەش لەوێدا نەبێت"، ئەوا مۆدێرنە بەگوتەی ئەنتۆنیۆ باژ:"لەپشت وشەو لە پشت ژمارە ماتماتیكییەكانەوەیە، كە لەویشدا هیچ نییە".
لەراستیدا دیاریكردنی ماناو سنووری مۆدێرنە گەلێك گرانە بەهۆی ئەو لێڵی وفرە راییەی كە لە سەری هەیە، هەروەها جیاوازی دەركەوتنی لە بەشێكی هونەرە جوانەكانەوە بۆ بەشێكی تر، تەنانەت لە لەخۆدی لقەكانی ئەدەبدا، وایكردووەبەئاسانی نەتوانیندەستپێكێكی روون تۆمار بكەین، بەڵام ئەوەی لەبارەی سەرهەڵدانی مۆدێرنەوە هەیە وەكو وشە، دیارەو دەتوانین پەنجەی بۆ رابكێشین .
سەرەتای سەرهەڵدانی وشەی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم، كاتێكلە بریتانیاو فەرەنساو ئیتاڵیاو ئەڵمانیا بزوتنەوەیەكی ئایینی ریفۆرمخواز لە هەناوی ئاینزای كاسۆلیكی وپرۆتستانتیسەری هەڵداو داوای گونجاندنی ئایینی دەكرد لەگەڵا زانستی نوێدا، بەتایبەت دوای ئەو پێشكەوتنە گەورانەی كە سەدەی نۆزدە لەبواری زانستە ئەپستراكت وسروشتییەكاندا بە خۆیەوە بینی، ئەم بزوتنەوەیە لەگەڵا گەشەكردنیدا بووە خەتەرێكی گەورە، هەر بۆیە لە ساڵی 1907دا، لە كۆبوونەوەیەكی (پاپا پیۆسی دەیەم) لەگەڵا ئەنجومەنی كاردیناڵەكاندا، بەفەرمانێكی پاپایی ئەو بزوتنەوەیە قەدەغە كراو بە هەرتەقە ناوزەد كرا، چونكە بە ئاشكرا خەتەر بوو لەسەر گەوهەری ئایینی مەسیحی، لەگەڵا ئەمەشدا كاریگەرییەكانی ئەو بزوتنەوەیە بە رادەیەكی كەم لەناو كڵێسەی ئینكلیكانیدا مایەوە .
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەمدا ئەدیبان ورووناكبیرانی فەرەنسا ئەم زاراوەیە(مۆدێرنە)یان خواست ودەستیان كردە بەكارهێنانی لە بواری ئەدەب وهونەردا، یەكەمی ئەوانەی بەكاریان هێنا شاعیرە سومبولیستەكان( رامبۆ ومالارمێ وفرلین) بوون، مەبەستیشیان دەرچوون بوو لەسەر بزوتنەوەی واقعیی سروشتی لە ئەدەبدا .
لەگەڵا زانینی ئەو مێژووەی سەرەوە، پێویستە بڵێن كە زاراوەی مۆدێرنە زاراوەیەكی لێڵە، چونكە ئەگەر ئێمە بتوانین بەرهەمێكی ئەدەبی( راسین، شیلی یان دیستۆفیسكی بگەڕێنینەوە بۆ فێرگە یان قوتابخانە ئەدەبییەكەی وەك(كلاسیزم ورۆمانسیزم وسمبولیزم .. هتد) ئەوا بەئاسانی ناتوانین بەرهەمێكی نوێ بە هاوچەرخ یان مۆدێرن ناوزەد بكەین، هەر چەندە ئەو بەرهەمە ئەدەبییە بەوردی وێنەی سەردەم ومرۆڤ وژیانی هاوچەرخی كێشابێ .
لێرەشدا پرسیار ئەوەیە، ئایا ناكرێت بزوتنەوەیەكی بەربڵاوی وەك مۆدێرنە چەندان قوتابخانەی ئەدەبی لەخۆ بگرێت، هەر چەند ئەو قوتابخانانە بەشێكیش بن لە مێژوو؟!
رەخنەگری بریتانی(كلیمێنت گرینبرگ) لەو باوەڕەدایە كە :"زاراوەی مۆدێرنە تێكەڵی ئاڵۆزی وتەشویشێكی زۆر بووە، بە رادەیەك ئەگەر بەرهەمێكی ئەدەبی نوێ بخوێنینەوە، ناتوانین حوكمی بەسەردا بدەین، كە ئەو بەرهەمە پێوانەكانی ئەدەبی مۆدێرن بەسەریدا پراكتیك دەبێت یان نە؟ تا كەسێكی زۆر شارەزا پێمان نەڵێت" .
ریچارد ئیمان وچارڵس فدڵسۆن لە كتێبی (لاساییكردنەوەی نوێ)دا دەلێن:"فایرۆسی مۆدێرنە لە هۆنراوە سەرەتاییەكانی(ت. س. ئیلیۆت)و(ئیزرا پاوەند) ولەكارە بەراییەكان (جیمس جۆیس)دا بە روونی دیارە) هەروەها ئاماژەیان بەوە كردووە كەئیلیۆت وپاوەند سنوورو مانای مۆدێرنەیان روون كردووەتەوە، بەتایبەت ئیلیۆت كاتێك لە وتارە رەخنەییە بەناوبانگەكەیدا ئاماژەی بۆ كردووە، ئیلیۆت لەو بڕوایەدایە، كە مەبەستی مۆدێرنە دەربازبوون لە ئەدەبی كۆن وهزری دێرین نییە، بەڵكو ئیلیۆت لە(تقلید والموهبە الفردیە) دەڵێت:" هیچ شاعیرو هونەرمەندێك بەتانها خاوەنی مانای كامڵا نییە، بەڵكو گرنگی ئەو شاعیرو هونەرمەندە لەوەدا دەردەكەوێت كە پێوانەیەكی هەبێت بۆ كاری شاعیرو هونەرمەندە مردووەكان..).
ختۆكەی پاوەندیش هەمیشە ئەو وتە بەناوبانگە بووە كە وتوویەتی:" خراپەكانی رۆما، پیاوە باشەكانی راو دەنێن"، یان ئەو یاسا ئابوورییەی گرشام كە دەڵێت:" پارەی خراپ، پارەی باش راودەنێت"، بۆیە هەمیشە پاوەند بە دڵتەنگییەوە دەیووت:" كالیبان- كە روحی خراپەكارییە لە شانۆگەری گەرداوی شكسپیر-، ئارییل- كە روحی چاكەكارییە لە هەمان شانۆدا – راو دەنێت"، مەبەستیشی ئەو بەرهەمە زۆرو بۆرانە بوو كە لەو ماوەیەدا بڵاوبوونەوە بێ ئەوەی ناوەڕۆكێكی مرۆییان هەبێت وبتوانن خۆیان لەبەردەم تێپەربوونی كاتدا رابگرن، بۆیە لەم بارەیەوە ئۆسكار وایڵد هەمیشە دەیووت:" پێویستە شاعیری مۆدێرن بەرووی كردەوەكانی رۆژگاردا بوەستێتەوە" .
لیرەدا پێویستە ئەو زانیارییانە جێگیر بكەین كە دەڵێن مۆدێرنە ناگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، تەنانەت ئیلیۆتلە وتارەكانیدا بانگەشەی بۆ ئەدەبی سەردەمی (یصیبات) شاعیرە میتافیزیكییەكانی كۆتایی سەدەی حەڤدەیەم وسەرەتاكانی سەدەی هەژدەیەم كردووە، لە سەرووی هەموویشیانەوە شاعیری بەناوبانگ (جۆن دۆن، 1671 – 1721) ئیلیۆت پێیوایە ئەدەبی ئەوانە باڵاترین وێنەی بابەتێتی وناخودێتی پیشانداوە .
لەبواری میوزیكدا، هەندێك بڕوایان وایە كە سەرەتای مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی1914 كاتێك نەوەیەك لە بیرمەندان وئەدیبانی ئەوروپای دوای جەنگ چەندان گۆڕانی هزرییان هێنایە ئاراوە، لەسەرەتادا ئەو گۆڕانە بواری میوزكی گرتەوەو میوزیكستی وەك (شۆینبرگی نەمسای، دی بۆسیی فەرەنسی، سترافنسكی روسی) شاكاری گەورەیان خوڵقاندو داهێنانی بەرچاویان هەبوو، بەڵام دواتر ئەو گۆڕانە بوارەكانی تری هونەرە جوانەكانی گرتەوەو لەم میانەشدا( رۆبەرت وۆڵا) دانەری كتێبی(نەوەی 1914) بزوتنەوەی مۆدێرنەو شەپۆلەكانی دەكات بەسێ بەشەوە:" نەوەی بانگەشەكەر، نەوەی دامەزرینەر، نەوەی جێبەجێكەر"، هەروەها وۆڵا پێیوایە جەنگی جیهانی یەكەم هۆكاری سەرەكی بوو بۆ دروستبوونی بزوتنەوەی مۆدێرنە بەتایبەت كاتێك ئەو بزوتنەوەیە گەیشتە دیوە رۆژئاواییەكەی زەریای ئەتڵەسی.
روانین بۆ ئەدەبی مۆدێرنە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە بنەمای سەرەكی ئەدەبەكەی بریتییە لە(بابەتێتی وناخودێتی) كە دوو چەمكی پێچەوانەی( نابابەتێتی وخودێتی) ئەدەبی رۆمانسیزمە، كە ئەمانەش بە روونی لەكارە بەراییەكانی ئیلیۆت وجۆیسدا دیارە، هەروەها فۆرم بنەمایەكی زۆر گرنگ نییە لە دیاریكردنی ئەدەبی مۆدێرنە دا بەڵكو وەك وتمان(بابەتێتی وناخودێتی) دوو رەگەزی سەرەكین لە دیاریكردنی شوناسی ئەدەبی مۆدێرنە، بۆ نموونە هەندێك لەو بڕوایەدان كە قەسیدەی (الیباب 99)ی ئیلیۆت باڵاترین ئاستی بابەتێتی وناخودێتی دەنوێنێ بە رادەیەك كاریگەرییەكەی لە چوارینەكانی خودی ئیلیۆت زیاترە، ئەگەر چی ئەو چوارینانە لە پێشتر دادەنرێت .
كێشەی رووناكبیریش بۆ تێگەیشتن لە مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو چەمكی(سایكرۆنی ودایكرۆنی)كە هەمان ئەو دوو چەمكەن دی سۆسێر لە لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكانیدا بەكاری هێناون، بەڵام لێكۆڵەرانی بواری مۆدێرنە تۆزێك ئەو دوو چەمكەیان لە مەدلولەكەی لای دی سۆسێر دەرهێناوەو لەو بڕوایەشدان كە گرفتی گەورە لە پێوانەكردنی ئەدەبی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ دووركەوتنەوە لە زەمەن یان مێژوو یان بە پێچەوانەوە پێوانەكان لە چوارچێوەی زەمەن ومێژوودا بێت، چونكە لەحاڵەتی یەكەمدا بەرهەمە ئەدەبییەكە دەچێتە باری بە دوای یەكهاتنی زەمەن(سایكرۆنی)و لەباری دووەمیشدا دەچێتە خانەی باری(دایكرۆنی) واتا هیچ شوێنەوارێك بۆ زەمەن نادۆزیتەوە لە بەرهەمەكەدا، لەسەر ئەم دوو بنەمایەش (ماڵكۆڵم برادێری) لێكۆڵینەوەكانی ئەنجامداو لە دووتۆی كتێبێك بەناوی (الحداپە) بڵاوكردووتەوە .
پێویستیش دەكات ئەوە بڵێین كە لەسەر كێشەی (سایكرۆنی ودایكرۆنی)لەهەناوی مۆدێرنەدا، دوو روانینی جیا دروست بووە، یەكەمیان لەسەر بنەمای سایكرۆنی، كە لێكۆڵینەوەكانی بواری زمانەوانی وكۆمەڵناسی وبونیادگەری هێناوەتە ئاراوە، دووەمیشیان لێكۆڵینەوەكانی بواری بونیادگەری مێژوویی كە لەسەر روانینی دایكرۆنی هاتووەتە ئاراوە .
هەندێكی تر لە لێكۆڵەرانی بواری مۆدێرنە لەو بڕوایەدان كە سەرەتاكانی سەرهەڵدانـــــــی
مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ دەیە یەكەمەكانی سەدەی نۆزدەیەم، چونكە لەو بڕوایەدان كە دەقە بەراییەكانی دستۆفسكی(تاوان وسزا، برایانی كرامازۆف)هەڵگری ڤایرۆسی مۆدێرنەن، بگرە (یادەوەرییەكانی پیاوێكی شێت)ی گۆگۆل، كە لە ساڵی 1835 لەچاپدراوە بە یەكێك لە دەقە گرنگەكانی مۆدێرنە دادەنێن، هەروەها پرسیاری ئەوە دەكەن كە بۆ چی ئیلیۆت بە دەنگێك لە دەنگە بەراییەكانی مۆدێرنە دادەنرێت وبۆدلێر فەرامۆش دەكرێت، ئەمە لەكاتێكدا بۆدلێر یەكەم كەس بووە هاوكێشەیەكی بابەتی لە شیعردا هێناوەتە ئاراوە، هەروەها پێیان وایە كە ناخودێتی بەشدارییەكی زۆری كردووە لە تێكشكاندنی زمان لەناو دەقدا، لەبەر ئەوەی ناخودێتی هانی نووسەر وشاعیران دەدات بۆ گوزارشتكردن لە ماناو نامانا بە یەك ئاست، هەروەها بێژەكان بەرای (ئۆكتاڤیۆ باژ)" زۆر جار یاخین لە گوزارشت كردن لە بابەتێتییەكی رووت، بەڵام مرۆڤ ناتوانێت ببێت بە شاعیر ئەگەر لە توانایدا نەبێت بەو بێژە یاخیانە گوزارشت بكات، هەروەها دەبێت ماناو نامانا بە هەمان شێوە سەرنجمان رابكێشێت بۆ گوزارشتكردن، چونكە لە نێوان اوارو بێدەنگیدا مۆدێرنە لە دایك دەبێت" .
ئۆكتاڤیۆ باژ لەبارەی ئەدەبی مۆدێرنەوە دەڵێت:" ئەوەی لە تواناماندا نییە گوزاشتی لێبكەین، دەكەوێتە نێوان هەردوو جەمسەری شیعرو ماتماتیكەوە، لێرەشدا هەردوو جومسەركە رووتن(ئەپستراكت)و لە نێوانیاندامەملەكەتی بەرینی قسە هەیە، بۆیە بێژە لە شیعردا رەگەكەی دەگەڕێتەوە سەر ئەو بێدەنگییەی كە پێش قسەكردن دەكەوێت"، ئەمەش وامان لێدەكات لە وتە بەناوبانگەكەی باژ بگەین كە دەڵێت:"من ئەڵێم، هیچ ناڵێم كە پێش من بێدەنگی یان هاوار وتبێتی" .
بۆ نووسینی ئەم بابەتە كەڵكم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
1/ مۆدێرنە بەعەرەبی، موڵكۆڵم برایدی
2/ الفكر والمعاصرە محی الدین اسماعیل
3/ گۆڤاری الموقف الپقافی ژمارەكانی 19 – 20 – 23
4/ شیعر وفەلسەفە وتار ئۆكتاڤیۆ باژ لە ئەنتەرنێتەوە
ئەگەر فەلسەفە "گەڕان بێت بەدوای كڵاوێكی رەش لەژوورێكی تاریكدا، كڵاوەكەش لەوێدا نەبێت"، ئەوا مۆدێرنە بەگوتەی ئەنتۆنیۆ باژ:"لەپشت وشەو لە پشت ژمارە ماتماتیكییەكانەوەیە، كە لەویشدا هیچ نییە".
لەراستیدا دیاریكردنی ماناو سنووری مۆدێرنە گەلێك گرانە بەهۆی ئەو لێڵی وفرە راییەی كە لە سەری هەیە، هەروەها جیاوازی دەركەوتنی لە بەشێكی هونەرە جوانەكانەوە بۆ بەشێكی تر، تەنانەت لە لەخۆدی لقەكانی ئەدەبدا، وایكردووەبەئاسانی نەتوانیندەستپێكێكی روون تۆمار بكەین، بەڵام ئەوەی لەبارەی سەرهەڵدانی مۆدێرنەوە هەیە وەكو وشە، دیارەو دەتوانین پەنجەی بۆ رابكێشین .
سەرەتای سەرهەڵدانی وشەی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم، كاتێكلە بریتانیاو فەرەنساو ئیتاڵیاو ئەڵمانیا بزوتنەوەیەكی ئایینی ریفۆرمخواز لە هەناوی ئاینزای كاسۆلیكی وپرۆتستانتیسەری هەڵداو داوای گونجاندنی ئایینی دەكرد لەگەڵا زانستی نوێدا، بەتایبەت دوای ئەو پێشكەوتنە گەورانەی كە سەدەی نۆزدە لەبواری زانستە ئەپستراكت وسروشتییەكاندا بە خۆیەوە بینی، ئەم بزوتنەوەیە لەگەڵا گەشەكردنیدا بووە خەتەرێكی گەورە، هەر بۆیە لە ساڵی 1907دا، لە كۆبوونەوەیەكی (پاپا پیۆسی دەیەم) لەگەڵا ئەنجومەنی كاردیناڵەكاندا، بەفەرمانێكی پاپایی ئەو بزوتنەوەیە قەدەغە كراو بە هەرتەقە ناوزەد كرا، چونكە بە ئاشكرا خەتەر بوو لەسەر گەوهەری ئایینی مەسیحی، لەگەڵا ئەمەشدا كاریگەرییەكانی ئەو بزوتنەوەیە بە رادەیەكی كەم لەناو كڵێسەی ئینكلیكانیدا مایەوە .
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەمدا ئەدیبان ورووناكبیرانی فەرەنسا ئەم زاراوەیە(مۆدێرنە)یان خواست ودەستیان كردە بەكارهێنانی لە بواری ئەدەب وهونەردا، یەكەمی ئەوانەی بەكاریان هێنا شاعیرە سومبولیستەكان( رامبۆ ومالارمێ وفرلین) بوون، مەبەستیشیان دەرچوون بوو لەسەر بزوتنەوەی واقعیی سروشتی لە ئەدەبدا .
لەگەڵا زانینی ئەو مێژووەی سەرەوە، پێویستە بڵێن كە زاراوەی مۆدێرنە زاراوەیەكی لێڵە، چونكە ئەگەر ئێمە بتوانین بەرهەمێكی ئەدەبی( راسین، شیلی یان دیستۆفیسكی بگەڕێنینەوە بۆ فێرگە یان قوتابخانە ئەدەبییەكەی وەك(كلاسیزم ورۆمانسیزم وسمبولیزم .. هتد) ئەوا بەئاسانی ناتوانین بەرهەمێكی نوێ بە هاوچەرخ یان مۆدێرن ناوزەد بكەین، هەر چەندە ئەو بەرهەمە ئەدەبییە بەوردی وێنەی سەردەم ومرۆڤ وژیانی هاوچەرخی كێشابێ .
لێرەشدا پرسیار ئەوەیە، ئایا ناكرێت بزوتنەوەیەكی بەربڵاوی وەك مۆدێرنە چەندان قوتابخانەی ئەدەبی لەخۆ بگرێت، هەر چەند ئەو قوتابخانانە بەشێكیش بن لە مێژوو؟!
رەخنەگری بریتانی(كلیمێنت گرینبرگ) لەو باوەڕەدایە كە :"زاراوەی مۆدێرنە تێكەڵی ئاڵۆزی وتەشویشێكی زۆر بووە، بە رادەیەك ئەگەر بەرهەمێكی ئەدەبی نوێ بخوێنینەوە، ناتوانین حوكمی بەسەردا بدەین، كە ئەو بەرهەمە پێوانەكانی ئەدەبی مۆدێرن بەسەریدا پراكتیك دەبێت یان نە؟ تا كەسێكی زۆر شارەزا پێمان نەڵێت" .
ریچارد ئیمان وچارڵس فدڵسۆن لە كتێبی (لاساییكردنەوەی نوێ)دا دەلێن:"فایرۆسی مۆدێرنە لە هۆنراوە سەرەتاییەكانی(ت. س. ئیلیۆت)و(ئیزرا پاوەند) ولەكارە بەراییەكان (جیمس جۆیس)دا بە روونی دیارە) هەروەها ئاماژەیان بەوە كردووە كەئیلیۆت وپاوەند سنوورو مانای مۆدێرنەیان روون كردووەتەوە، بەتایبەت ئیلیۆت كاتێك لە وتارە رەخنەییە بەناوبانگەكەیدا ئاماژەی بۆ كردووە، ئیلیۆت لەو بڕوایەدایە، كە مەبەستی مۆدێرنە دەربازبوون لە ئەدەبی كۆن وهزری دێرین نییە، بەڵكو ئیلیۆت لە(تقلید والموهبە الفردیە) دەڵێت:" هیچ شاعیرو هونەرمەندێك بەتانها خاوەنی مانای كامڵا نییە، بەڵكو گرنگی ئەو شاعیرو هونەرمەندە لەوەدا دەردەكەوێت كە پێوانەیەكی هەبێت بۆ كاری شاعیرو هونەرمەندە مردووەكان..).
ختۆكەی پاوەندیش هەمیشە ئەو وتە بەناوبانگە بووە كە وتوویەتی:" خراپەكانی رۆما، پیاوە باشەكانی راو دەنێن"، یان ئەو یاسا ئابوورییەی گرشام كە دەڵێت:" پارەی خراپ، پارەی باش راودەنێت"، بۆیە هەمیشە پاوەند بە دڵتەنگییەوە دەیووت:" كالیبان- كە روحی خراپەكارییە لە شانۆگەری گەرداوی شكسپیر-، ئارییل- كە روحی چاكەكارییە لە هەمان شانۆدا – راو دەنێت"، مەبەستیشی ئەو بەرهەمە زۆرو بۆرانە بوو كە لەو ماوەیەدا بڵاوبوونەوە بێ ئەوەی ناوەڕۆكێكی مرۆییان هەبێت وبتوانن خۆیان لەبەردەم تێپەربوونی كاتدا رابگرن، بۆیە لەم بارەیەوە ئۆسكار وایڵد هەمیشە دەیووت:" پێویستە شاعیری مۆدێرن بەرووی كردەوەكانی رۆژگاردا بوەستێتەوە" .
لیرەدا پێویستە ئەو زانیارییانە جێگیر بكەین كە دەڵێن مۆدێرنە ناگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، تەنانەت ئیلیۆتلە وتارەكانیدا بانگەشەی بۆ ئەدەبی سەردەمی (یصیبات) شاعیرە میتافیزیكییەكانی كۆتایی سەدەی حەڤدەیەم وسەرەتاكانی سەدەی هەژدەیەم كردووە، لە سەرووی هەموویشیانەوە شاعیری بەناوبانگ (جۆن دۆن، 1671 – 1721) ئیلیۆت پێیوایە ئەدەبی ئەوانە باڵاترین وێنەی بابەتێتی وناخودێتی پیشانداوە .
لەبواری میوزیكدا، هەندێك بڕوایان وایە كە سەرەتای مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی1914 كاتێك نەوەیەك لە بیرمەندان وئەدیبانی ئەوروپای دوای جەنگ چەندان گۆڕانی هزرییان هێنایە ئاراوە، لەسەرەتادا ئەو گۆڕانە بواری میوزكی گرتەوەو میوزیكستی وەك (شۆینبرگی نەمسای، دی بۆسیی فەرەنسی، سترافنسكی روسی) شاكاری گەورەیان خوڵقاندو داهێنانی بەرچاویان هەبوو، بەڵام دواتر ئەو گۆڕانە بوارەكانی تری هونەرە جوانەكانی گرتەوەو لەم میانەشدا( رۆبەرت وۆڵا) دانەری كتێبی(نەوەی 1914) بزوتنەوەی مۆدێرنەو شەپۆلەكانی دەكات بەسێ بەشەوە:" نەوەی بانگەشەكەر، نەوەی دامەزرینەر، نەوەی جێبەجێكەر"، هەروەها وۆڵا پێیوایە جەنگی جیهانی یەكەم هۆكاری سەرەكی بوو بۆ دروستبوونی بزوتنەوەی مۆدێرنە بەتایبەت كاتێك ئەو بزوتنەوەیە گەیشتە دیوە رۆژئاواییەكەی زەریای ئەتڵەسی.
روانین بۆ ئەدەبی مۆدێرنە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە بنەمای سەرەكی ئەدەبەكەی بریتییە لە(بابەتێتی وناخودێتی) كە دوو چەمكی پێچەوانەی( نابابەتێتی وخودێتی) ئەدەبی رۆمانسیزمە، كە ئەمانەش بە روونی لەكارە بەراییەكانی ئیلیۆت وجۆیسدا دیارە، هەروەها فۆرم بنەمایەكی زۆر گرنگ نییە لە دیاریكردنی ئەدەبی مۆدێرنە دا بەڵكو وەك وتمان(بابەتێتی وناخودێتی) دوو رەگەزی سەرەكین لە دیاریكردنی شوناسی ئەدەبی مۆدێرنە، بۆ نموونە هەندێك لەو بڕوایەدان كە قەسیدەی (الیباب 99)ی ئیلیۆت باڵاترین ئاستی بابەتێتی وناخودێتی دەنوێنێ بە رادەیەك كاریگەرییەكەی لە چوارینەكانی خودی ئیلیۆت زیاترە، ئەگەر چی ئەو چوارینانە لە پێشتر دادەنرێت .
كێشەی رووناكبیریش بۆ تێگەیشتن لە مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو چەمكی(سایكرۆنی ودایكرۆنی)كە هەمان ئەو دوو چەمكەن دی سۆسێر لە لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكانیدا بەكاری هێناون، بەڵام لێكۆڵەرانی بواری مۆدێرنە تۆزێك ئەو دوو چەمكەیان لە مەدلولەكەی لای دی سۆسێر دەرهێناوەو لەو بڕوایەشدان كە گرفتی گەورە لە پێوانەكردنی ئەدەبی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ دووركەوتنەوە لە زەمەن یان مێژوو یان بە پێچەوانەوە پێوانەكان لە چوارچێوەی زەمەن ومێژوودا بێت، چونكە لەحاڵەتی یەكەمدا بەرهەمە ئەدەبییەكە دەچێتە باری بە دوای یەكهاتنی زەمەن(سایكرۆنی)و لەباری دووەمیشدا دەچێتە خانەی باری(دایكرۆنی) واتا هیچ شوێنەوارێك بۆ زەمەن نادۆزیتەوە لە بەرهەمەكەدا، لەسەر ئەم دوو بنەمایەش (ماڵكۆڵم برادێری) لێكۆڵینەوەكانی ئەنجامداو لە دووتۆی كتێبێك بەناوی (الحداپە) بڵاوكردووتەوە .
پێویستیش دەكات ئەوە بڵێین كە لەسەر كێشەی (سایكرۆنی ودایكرۆنی)لەهەناوی مۆدێرنەدا، دوو روانینی جیا دروست بووە، یەكەمیان لەسەر بنەمای سایكرۆنی، كە لێكۆڵینەوەكانی بواری زمانەوانی وكۆمەڵناسی وبونیادگەری هێناوەتە ئاراوە، دووەمیشیان لێكۆڵینەوەكانی بواری بونیادگەری مێژوویی كە لەسەر روانینی دایكرۆنی هاتووەتە ئاراوە .
هەندێكی تر لە لێكۆڵەرانی بواری مۆدێرنە لەو بڕوایەدان كە سەرەتاكانی سەرهەڵدانـــــــی
مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ دەیە یەكەمەكانی سەدەی نۆزدەیەم، چونكە لەو بڕوایەدان كە دەقە بەراییەكانی دستۆفسكی(تاوان وسزا، برایانی كرامازۆف)هەڵگری ڤایرۆسی مۆدێرنەن، بگرە (یادەوەرییەكانی پیاوێكی شێت)ی گۆگۆل، كە لە ساڵی 1835 لەچاپدراوە بە یەكێك لە دەقە گرنگەكانی مۆدێرنە دادەنێن، هەروەها پرسیاری ئەوە دەكەن كە بۆ چی ئیلیۆت بە دەنگێك لە دەنگە بەراییەكانی مۆدێرنە دادەنرێت وبۆدلێر فەرامۆش دەكرێت، ئەمە لەكاتێكدا بۆدلێر یەكەم كەس بووە هاوكێشەیەكی بابەتی لە شیعردا هێناوەتە ئاراوە، هەروەها پێیان وایە كە ناخودێتی بەشدارییەكی زۆری كردووە لە تێكشكاندنی زمان لەناو دەقدا، لەبەر ئەوەی ناخودێتی هانی نووسەر وشاعیران دەدات بۆ گوزارشتكردن لە ماناو نامانا بە یەك ئاست، هەروەها بێژەكان بەرای (ئۆكتاڤیۆ باژ)" زۆر جار یاخین لە گوزارشت كردن لە بابەتێتییەكی رووت، بەڵام مرۆڤ ناتوانێت ببێت بە شاعیر ئەگەر لە توانایدا نەبێت بەو بێژە یاخیانە گوزارشت بكات، هەروەها دەبێت ماناو نامانا بە هەمان شێوە سەرنجمان رابكێشێت بۆ گوزارشتكردن، چونكە لە نێوان اوارو بێدەنگیدا مۆدێرنە لە دایك دەبێت" .
ئۆكتاڤیۆ باژ لەبارەی ئەدەبی مۆدێرنەوە دەڵێت:" ئەوەی لە تواناماندا نییە گوزاشتی لێبكەین، دەكەوێتە نێوان هەردوو جەمسەری شیعرو ماتماتیكەوە، لێرەشدا هەردوو جومسەركە رووتن(ئەپستراكت)و لە نێوانیاندامەملەكەتی بەرینی قسە هەیە، بۆیە بێژە لە شیعردا رەگەكەی دەگەڕێتەوە سەر ئەو بێدەنگییەی كە پێش قسەكردن دەكەوێت"، ئەمەش وامان لێدەكات لە وتە بەناوبانگەكەی باژ بگەین كە دەڵێت:"من ئەڵێم، هیچ ناڵێم كە پێش من بێدەنگی یان هاوار وتبێتی" .
بۆ نووسینی ئەم بابەتە كەڵكم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
1/ مۆدێرنە بەعەرەبی، موڵكۆڵم برایدی
2/ الفكر والمعاصرە محی الدین اسماعیل
3/ گۆڤاری الموقف الپقافی ژمارەكانی 19 – 20 – 23
4/ شیعر وفەلسەفە وتار ئۆكتاڤیۆ باژ لە ئەنتەرنێتەوە
0 كۆمێنت:
إرسال تعليق