زمانی فارسی‌و پەرەسەندنی مێژوویی

ئاسۆ وەهاب – كەلار
زمانی فارسی یەكێكە لە زمانە زیندووەكانی جیهانە كە بە درێژایی مێژوو شارستانییەتی ئێرانی كۆن (باستان)‌و شارستانییەتی ئیسلامی بە زیندوویی رایانگرتووە .
بەدرێَژایی مێژوو زانایان‌و ئەدیبانی ، زاناو دانا ئەبو قاسمی فردەوسی خاوەنی شاهنامە، زاناو دانا عومەری خەیام بە چوارینەكانی‌و مەولانا جەلالەددینی مەولەوی بە غەزەل‌و مەسنەوەییەكانی‌و شێخ سەعدی شیرازی بە مەقامات‌و دانایی خۆی لە گۆڵستان‌و بوستانی سەعدی‌و عاریفی گەورەو عیرفانی حافزی شیرازی بە بەدیعی غەزەلەكانی كە بەناوبانگییەكی جیهانیان هەیە ئەم زمانەیان پاراستووەو تێر‌و خاوێنكردووەتەوە .
لە راستیدا پەرەسەندنی زمانی فارسی تەریبە لەگەڵا پەرەسەندنی تەواوی ئەو زمانانەی كە دەچنە خانەی زمانە هیندووە ئەوروپییە رۆژهەڵاتییەكان وەك كوردی – ئۆردوو – پشتوو ... هتد، بەڵام سیاسەت‌و وەرچەرخانە مێژووییەكان وایكردووە ئەمڕۆ تەواوی ئەو شارستانییەتەی كە گەلانی ئێرانی كۆن بە فارس‌و كورد‌وپارپ‌و حیپی‌و عیلامی‌و تاژیك‌و بلۆژو ئۆردوو پشتوو ...هتد، هاوبەشبوونە لە بوونیادنانی بە تەواوەتی‌و تەنها بكرێتە ناو فارسەكانەوە . گومانیش لەوەدا نییە كە جێگیربوونی دەسەڵاتی سیاسی لەماوەی 5 هەزار ساڵدا كاریگەری خۆی هەبووە لە جێگیركردنی تەواوی شارستانییەتی ئیرانی كۆن بە ناو فارسەكانەوە، بەڵام وردبوونەوە لە ماوەی دەسەڵاتگرتنە دەستی هۆزەكان ئەوەمان بۆ ساغ دەكەنەوە كە تەنها فارسەكان میراتگری شارستانییەتی ئێرانی كۆن نین .
بە درێژایی ئەو مێژووە هەر دەسەڵات‌و جێ پەنجەی خۆی بە ئەرێنی بەسەر ئەم زمانەدا بەجێ‌ هێشتووە، تەنانەت بەركەوتنە مێژووییەكان فاكتەری ئەرێنی بوونە بەسەر پەرەسەندنی زمانی فارسیدا، بۆ نموونە ناوە بە ناوە زلهێزەكانی جیهانی كۆن ناوچەی شۆش كە دەكەوێتە رۆژئاوای ئێران خستووەتە ژێر قەڵەمڕەوی خۆیانەوە ، لە هەزارەی چوارەم پێش لە دایكبوونی عیسای پیغەمبەر، عیلامییەكان تەواوی ئەم ناوچەیەیان داگیركردووە، لە هەزارەی سێیەم (پ . ع) كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی سۆمەرییەكان، لەناوڕاستی هەزارەی سێیەم (پ . ع) كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی ئاشورییەكان، پاشان سەردەمی زێڕینی خانەوادەی مادەكان، كە تەواوی ئێرانی باستانی لە 829 (پ . ع) ـەوە كۆنترۆڵكرد، پاشان هاتنی خانەوادەی ئەخمینییە هاخامەنشییەكان كە بە تەواوەتی لە 700 (پ . ع) ئاشوورییەكانی لە ناوچەی شۆش دەركرد‌و لە سەردەمی (كامبیز)ـدا ناوچەی نێو هەردوو رووباری بە تەواوەتی كۆنترۆڵكرد‌و میسری داگیركرد، پاشان هەر یەك لە داریۆش‌و خشایار شا بەردەوامیان بەو كارەداو لە ساڵی 480 (پ.ع) یۆنانی داگیركردوو هەموو ئەو تەلارانەی كە بە (ئەكرۆپۆلیس) بەناوبانگبوون سووتاند، هەمەش فاكتەری سەرەكی بوو لە سووتاندنی تەختی جەمشید لە لایەن ئەسكەندەری مەسەدۆنییەوە لە كاتی داگیركردنی ئێران لە ساڵی 330 (پ.ع) 1.

بە درێژایی ئەو ماوەیە پەیوەندییەكی ئاشكرا لەنێوان زمانی فارسی‌و زمانە سامی‌و نا سامییەكانی تر دروستبوو، بەتایبەت لە گەڵا رێنووسی فینیقی، كە بە سەرچاوەی سەرەكی هەندێك رێنووسی جیهانی دادەنرێت لەوانە رێنووسی یۆنانی‌و رێنووسی ئارامی .
لە هەزارەی دووەمدا (پ.ع) ئارامییەكان لە ناوچەی نێوان هەردوو رووبار دەژیان، رێنووسێكی دیاریان نەبوو، لەبەر ئەوەی خەریكی بازرگانیكردن بوون زمانێكی ئاسان‌و سادەیان هەبوو، بۆیە ئەو رێنووسەیان بە بێ‌ ئاڵۆزكردنی بەكار هێنا، رەنگە هەر ئەم مەسەلەیەش وایكردنی كە رەنگدانەوەی ئەو رێنووسە تا ئەمڕۆ لە (هیندستان‌و سەقڵییە) هەر مابێت . كاتێك هاخامەنشییەكان ناوچەی فوراتیان داگیركرد تەواوی ناوچەی دەسەڵاتی ئارامییەكان لە سوریا‌و فەلەستین‌و میسر كەوتە دەستیان. رێنووسی ئارامی رێنووسی فەرەمی تەواوی ئەو ناوچانە بوو، بۆیە هاخامەنشییەكان بەهۆی ئاسانی بەكارهێنیەوە ئەو رێنووسەیان كردە رێنووسی فەرەمی تەواوی قەڵەمڕەوی خۆیان ( هەموو ئەو ناوچانەی كە بە فارسی كۆن قسەیان كردووە واتا زمانی كوردیش) تەنانەت ئاسانی رێنووسی ئارمی بووە سەرچاوەی یەكەم بۆ دروستبوونی زۆرێك لە رێنووسەكانی ئەمڕۆ وەك رێنووسی عیبری – سریانی – تەدموری – رێنووسی نەبەتی (نبگی) كە رێنووسی عەرەبی لەمەوە پەرەیسەندووە پاشان بووە بە كوفی ئینجا نسخ، پاشان لەمەوە رێنووسی فارسی دوری‌و هاوچەرخ دروستبووە 2 .
بۆیە زۆرێك لەو هەڵكۆڵراوانەی كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی هاخامەنشی بەتایبەت ئەوەی لە (ناعوری سوێس) و تەواوی ناوچەكانی تری ئێراندا هەن بە 3 زمان نووسراون فارسی كۆن – ئاشووری‌و ئارامی ..

1 ـ ایرج افشار سیستانی، خوزستان و تمدن دیرنیە ان ج ا ص ـ ص 167ـ 189.
2 ـ هینینك، سخنرانی، ترجمه دكتر معین، مجله یغماش، 6.