زەریاكان

ئامادەكردنی ئاسۆ وەهاب

بەشی گەورەو هەرە زۆری بەرگی ئاوییە، كە دەوری گۆی زەوی  داوە، رووبەرەكەی دەگاتە نزیكەی  71 %ـی تەواوی رووبەری سەر رووی زەوی، واتا نزیكەی 361 ملیۆن كیلۆ مەتر سێجار ، كە لە شێوەی رووبەری ئاوی وەك زەریاو دەریاو دەریاچەو رووبارو ... تد دەردەكەون‌و ناوەندی قوڵاییان دەگاتە 3800 مەتر. ژمارەی ئەو زەریایانەی كە دەوری وشكانیان داوە بریتین لە پێنج زەریا كە ئەمانەن :-

زەریای ئارام :

زەریای ئارام یان باسفیكی ( بە فەرەنسی pacifique ، واتا بێوەی ) گەورەترین رووبەری ئاوییە لە سەر رووی زەوی سێ‌ یەكی رووبەری گۆی زەوییە، رووبەرەكەی نزیكەی 165246 هەزار كیلۆ مەتر دووجایە . ئەگەر رووبەری رووبارە لاوەكییەكان بخەینە سەری وەك دەریای ژاپون‌و دەریای چین، ئەوا رووبەرەكەی دەكاتە 179679 هەزار كیلۆ مەتر دووجار . ئەم زەریایە دەكەوێتە نێوان كیشوەری كیشوەری ئەمریكاو هەردوو كیشوەری ئاسیاو ئوستورالیا، قوڵترین یەكەی دەریایی دەكەوێتە نێو ئەم زەریایەوە كە بە یەكەی ماریان ناسراوە‌و قوڵترین شوێنی دەكەوێتە نزیكی دوورگەكانی فیلیپین كە قوڵاییەكەی 11521 مەتر‌و ناوەندی قوڵای تەواوی ئەو یەكەیە بریتییە لە 4282 مەتر . لە رێگەی تەنگەبەری (ماجلان)ـەوە لە باشووری كیشوەری ئەمریكای باشوورو كەناڵی (پەنەما) لە ئەمریكای ناوڕاست  لەگەڵا زەریای ئەتڵەسی یەكدەگرن  . 

 

 

زەریای ئەتڵەسی :

زەریای ئەتڵەسی یان ئەتڵەنتی لە دوای زەریای ئارام بە دووەمین گەورەترین زەریا دەژمێردرێت، نزیكەی پێنج یەكی رووبەری زەوی دادەپۆشێت . ئەم ناوەی لە میسۆلۆژیای گركییەوە وەرگرتووە كە بە دەریای خواوەندی ئەتڵەس ناسراوە .دەبێتە دوو بەشی سەرەكییەوە، زەریای ئەتڵەسی باكوورو زەریای ئەتڵەسی باشوور، لە رۆژهەڵاتەوە كەنارەكانی هەردوو كیشوەری ئەوروپاو ئەفریقیا دەچنەوە سەری‌و لە رۆژئاوایشەوە كەناەكانی هەردوو كیشوەری ئەمریكای باكوورو باشوور گەمارۆی دەدەن، لە باكوورەوە دورگەی گرینلاند و لە باشوورەوە كیشوەری ئەنتاركتیكا دەوری داوە، عەرەبەكان لە كۆندا بە دەریای تاریكاییەكان ناویان بردووە . 

 

زەریای هیندی :

سێیەمین گەورەترین رووبەری ئاوییە لە سەر گۆی زەوی، نزیكەی 20 % ـی تەواوی رووبەرە ئاوییەكانی سەر زەوییە، لە باكوورەوە دەوڵەتانی باشوری ئاسیا دەوریان داوە، لە رۆژئاواوە نیمچە دوورگەی عەرەبی‌و ئەفریقیاو لە رۆژهەڵاتەوە نیمچە دوورگەی مالیزیاو دەورگەكانی سۆنداو ئوستورالیا، لە باشووریشەوە بازنەی جەمسەری باشوور (ئەنتاركتیكا‌و زەریای باشوور ) دەوریان داوە  .

 زەریای بەستەڵەكی باكوور :

 زەریای بەستەڵەكی باكوور یەكێكە لە پێنج زەریاكە، دەكەوێتە جەمسەری باكوور، لە رووی رووبەرەوە لە هەموو زەریاكانی تر بچووكترە . ئەگەر چی رێكخراوی هیدرۆگرافیای نێودەوڵەتی وەكو زەریایەك دانیپێدا ناوە، بەڵام پسپۆڕانی زانستی زەریاناسی بە (دەریای سپی ناوڕاستی جەمسەری) یان بە (دەریای جەمسەری )  ناوی دەبەن، وەكو  دەریایەكی ناوەندی بۆ زەریای ئەتڵەسی پۆلێنی دەكەن . رووبەرێكی نیمچە بازنەیی هەیە كە دەگاتە 14090000 كیلۆ مەتر دووجار، درێژی شریتی كەنارییەكەی دەگاتە 45389 كیلۆ مەتر . لە هەموو لایەكەوە وشكانی گەمارۆی داوە، پارچەیەك لە ئۆراسیاو ئەمریكای باكوورو گرینلاند، لەگەڵا ژمارەیەك دوورگە‌و لە رێگەی تەنگەبەری بێرنگەوە تێكەڵی زەریای ئارام دەبێت، هەروەها لە رێگەی دەریای گرینلاندەوە تێكەڵی زەریای ئەتڵەسی دەبێت . 

   زەریای بەستەڵەكی باشوور :

یەكێكە لە پێنج زەریاكەی هەسارەی زەوی ، ئەو بەشە ئاوییەیە كە دەوری كیشوەری جەمسەری باشووری داوە، بە پێی هەندێك سەرچاوەی جوگرافی‌و زۆرێك لە سەرچاوەكانی رێكخراوی هیدرۆگرافی نێودەوڵەتی (IHO)، ئەم زەریایە چوارەمین زەریایە لە رووی رووبەرەوە،  ئەگەر چی لە مێژەوە ئەم ناوە لە لایەن دەریاوانەكانەوە لەم زەریایە نراوە، بەڵام لە ساڵی 2000 ـەوە بەتەواوەتی ئەم ناوە لە هەندێك لە سەرچاوە جوگرافییەكاندا جێگیر كراوە، بەڵام هەندێك ناوەندی تر وەك كۆمەڵگەی جوگرافی نیشتمانی تا وەكو ئەمڕۆ ئەو رووبەرە ئاوییە وەكو درێژبوونەوەی هەر یەك لە زەریای ئەتڵەسی‌و ئارام‌و هیندی دەناسێنێت .