بۆچوونەكانی ئەفلاتۆن لەبارەی شیعرەوە

• كورتەیەك بۆ ناساندنی یۆنان :
(گریك – یۆنان)ـەكان نزیكەی 6 سەدە پێش لە دایكبوونی عیسا ژیاون، لە نێوان ئەمان‌و فارسەكاندا دوژمنایەتی‌و شەڕو شۆڕێكی زۆر‌و توند هەبووە، كە دەرئەنجام بە سەركەوتنی فارسەكان كۆتایی هات، دواتر باری یۆنان خراب بوو نشوستەكانیان بەردەوامبوو تا دواجار بە یەكجارەكی ئیسپارتییەكان ئیمپراتۆرییەتەكەیانی لەناو دا .
هەر یەك لە شیعرو گوتاردان‌و فەلسەفەو زانستەكانی تر لەناو یۆنانییەكاندا بڵاوبوو، دواتر سۆفیستەكان دەركەوتن . لە یۆناندا هەر یەك لە ئەدەب‌و داهێنان‌و رەخنەو هەڵسەنگاندن برەوی سەندووەو بیركردنەوەی ئەدەبی لە لایان لایەنێكی گرنگی بیركردنەوە بووە‌و زۆرێك لی زاناكانیان كە كاری فەلسەفەیان (زانینیان) كردووە ئەدیب بوونە . (بڕوانە: فی الادب الیونانی - د. كەمال بسیونی ل296)
• ئەفلاتۆن ( 427 – 347 پ . ع ):
یەكێكە لە سێ‌ فەیلەسوفە بەناوبانگەكەی یۆنان ( سوقرات – ئەفلاتۆن – ئەرستۆ) . دەڵێن ئەفلاتۆن نازناوی بووەو لە بنەڕەتدا ناوی (ئەریستۆكلیس)ـە . ناوبانگترین خوێندكارەكانی سوقراتەو بەناوبانگترین فەیلەسوفەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی چواری پێش لە دایكبوونی عیسایە .
لەسەردەمی شكستەكانی یۆناندا ژیاوە بۆیە ئارەزوویەكی زۆری هەبووە بۆ رابوونی گەلی یۆنانی بۆیە روویكردە گۆڕەپانی سیاسەت‌و كۆماری خێرومەندی دامەزراند‌و تەواوی یاسا‌و بنەماكانی بۆ داناو تا سەروەری بۆ یۆنان بگەڕێنێتەوە (سەرچاوەی پێشوو – ل 294) ، هەتا هەنوكە (كۆمار) جێگەی ستایش‌و پیاهەڵدانی فەیلەسوفانی سەردەمی هاوچەرخە، هەروەها رۆڵ‌و كاریگەرییەكی روونی هەیە لە سەر رێبازە رەخنەیی‌و ئاراستە ئەدەبییە نوێییەكاندا .
• ئەفلاتۆن چۆن بیرۆكەكانی خستووەتەڕوو :
زانایان كەوتوونەتە مشتومڕێكی زۆرەوە لەبارەی شێوازی ئەفلاتۆن لە خستنەڕووی بیرۆكەكانی، چونكە بە شێوەی دیالۆگ لە سەر زاری مامۆستاكەی سوقراتەوە پێشكەشكردوون .
بۆیە بەردەوام ئەو پرسیارە خۆی راست دەكاتەوە ئایا بیرۆكەو تێزەكانی هی خۆیە یان هی سوقراتی مامۆستایە‌و ئەم تەنها گواستوویەتییەوەو تۆماری كردوون‌و پاڵپشتی لێكردوون . هەندێك لە زانایان هەموو بۆچوونەكان بە بۆچوونی ئەفلاتۆن دەزان، هەندێكی تر ئەو بۆچوونانەیان بە پێی كات دابەشكردووە بۆ سێ‌ بەش : ( بڕوانە: النقد الادبی عند الیونان – د. بەدەوی تبانە ل 42) .
- یەكەم : ئەوانەی لە سەردەمی ژیانی سوقراتدا نووسیویەتی هەموویان بۆچوونەكانی سوقراتن، جۆنكە لەو سەردەمە گەنجبووەو بۆچوونە فەلسەفییەكانی كامڵ نەبوونە تا بیانخاتەڕوو .
- دووەم : ئەوانەی دوای بەجێهێشتنی ئەسینا نووسیوویەتی لە سەفەری یەكەمی بۆ دەرەوە، ئەمانە تێكەڵەیەكە بۆچوونەكانی سوقرات‌و ئەو فەیلەسوفانەی لە سەفەرەكەیدا بینیویەتی .
- سێیەم : ئەو بۆچوونانەی دوای گەڕانەوەی بۆ ئەسیناو دامەزراندنی (ئەكادیمیا)‌و (كۆماری خیرومەند) نووسیوویەتی .
ئەوانەی ئەم بیرۆكەییان خستووەتەڕوو هیچ بەڵگەیەكیان لەسەر ئەم دابەشكردنە نییەو تەنها چەند نووسینێكی كەم دەكەنە بەڵگە بۆ ئەم بۆچوونانەیان لەبارەی قۆناغی دووەم‌و سێیەم .بۆ قۆناغی یەكەمیش بەوەی كە تەمەنی كەمە ئەوا نەكرێت بكرێتە پێوەرێكی دروست‌و ورد‌و بەڵگەیەك تەنانەت ئەگەر ئەفلاتۆن توانیبێتی بەو توانا‌و چێژە بەرزو شێوازە ناوازەیە بیرۆكەكانی مامۆستاكەی بخاتەڕوو ئەوا دەتوانین بڵێین ئەفڵاتۆن لەو تەمەنەدا بۆ خۆی دیاردەیە .
ئەگەر گریمانەی ئەوەش بكەین كە ئەفڵاتۆن تەنها بیروبۆچوونەكانی مامۆستاكەی سوقرات نووسێووەتەوە، ئەوا دەبێت ئەو راستییە بزانین كە تەنها ئەو بیروچوونانەی نەنووسیوە كە لەگەڵیدا جووتە بگرە تەواوی بیروبۆچوونەكانی گواستووەتەوە، بەمەش دەگەین بەو راستییەی كە بیرۆبۆچوونەكانی سوقرات هەمان بیروبۆچوونی ئەفلاتۆنە .
هەندێك نووسەر لەو بڕوایەدان كە كەسایەتییەكانی نێو دیالۆگەكانی ئەفلاتۆن كەسایەتی راستەقینە نین بگرە كەسایەتی خەیاڵیین، بە بەڵگەی ئەوەی كە لە رووی مێژووییەوە ناكرێت ئەوانە یەكتریان بینیبێت، بۆیە دەتوانین بڵێین كە ئامانج لەو دیالۆگانە فراوانكردنی جیهانبینی (وەرگر – خوێنەر) ـە یان ئەگەر لە نێوان دوو كەسیشدا ئەو دیالۆگانە روویدابێت، ئەوا لە هەردوو بارەكەدا ئەفلاتۆن بیروبۆچوونی هەردوو لایەنی دیالۆگەكە تۆمار نەكردووە بەڵكو بیروبۆچوونە تایبەتەكانی خۆی لە چوارچێوەی دیالۆگدا تۆمار كردووە . (بڕوانە : فی الادب الیونانی – كمال بسیونی ل 38)
• بۆچوونەكانی ئەفلاتۆن لەبارەی شیعرەوە :
أ – بۆچوونی ئەفلاتۆن لە بارەی لاساییكردنەوە :-
مەسەلەی لاساییكردنەوە لە گرنگترین ئەو بابەتانەن كە هەر یەك لە ئەفلاتۆن‌و ئەرستۆ لە فەلسەفەكەیاندا قسەیان لەبارەوە كردووە . ئەفلاتۆن پێیوایە كە حەقیقەتی بوون‌و دیاردەكانی تەواوی حەقیقەت نین، بگرە لاساییكردنەوەی ئەو حەقیقەتەن . بە بۆچوونی ئەفلاتۆن حەقیقەت لە ناو دیاردە تایبەتە راگوزەرەكاندا نییە، بەڵكو لە نموونەی باڵا‌و وێنەی روونی هەموو جۆرەكانی بوونی حەقیقین، بەڵام ئێمە تەنها درك بە شێوە هەستییەكانی دەكەین كە لە واقیعدا ئەمانە تەنها خەیاڵی جیهانی نموونەیین . (بڕوانە: النقد الادبی الحدیپ – د. غنیمی هلال ل30) بۆیە ئەوەی لە بووندا دەبینین حەقیقەتی تەواو نین‌و لاساییكردنەوەی ئەو حەقیقەتەن .
لەمانەی سەرەوە ئەفلاتۆن پابەندبوونمان بۆ دروست دەكات لەبارەی ئەوەی كە یەكەم : هەموو كامڵێك جێگیرە .. دووەم ئەوەی كەموكورتی تێدایە گۆڕاوەو لاساییكردنەوەی یەكەمە ، بەم پێیە هەر یەك لە سەنعەتكارو وێنەكێش‌و شاعیر‌و ئەوانەی وەك ئەمانن تەنها لاسایی حەقیقەتی نموونەیی دەكەنەوە، شاعیر كاتێك وسفی یان وێنای شتێك دەكات ئەوا دەڕوانێتە لاسایی حەقیقەت نەك خودی حەقیقەت . (بڕوانە: النقد الادبی عند الیونان– بەدەوی تەبانە ل53)
ب – بۆچوونی ئەفلاتۆن لە بارەی (هونەر بۆ هونەر ) :-
بەشێوەیەكی گشتی هونەر هەر یەك لە پەیكەرتاشین – وێنەكێشان – دانانی شیعرو هەموو شتێك دەگرێتەوە كە بە سۆزو عاتیفەو ئارەزوو مەیل‌و خولیایی كاری لەسەر دەكرێت . لە لای یۆنان دەنگێت دەركەوت كە بانگەشەی بۆ (هونەر بۆ هونەر) دەكرد، واتا نابێت هونەر بۆ شتی تری وەك بیروباوەرو ئایینەكان‌و یاساو سیاسەت‌و دابونەریتەكان‌و ... هتد بێت، كە دواتر لەوانەیە شیعر حوكمی بكات یان ئەو حوكمی شیعر بكات، دەیانخواست هونەرمەند تەنها بیری لە لای هونەرەكەی بێت بایەخ بە لایەنەكانی تر نەبێت، ئەفلاتۆن دژی هەموو ئەمانە وەستایەوەو بڕوای بەم جۆرە بانگەوازانە نەهێنا، بگرە بڕوای تەواوی بەوە هەبوو كە (هونەر بۆ ئاكارو بەهاكانە) واتا ئامانج لێی فێركردن‌و رووناكبیركردنە، پێیوابوو كە شیعر پەیامێكی بەرزی هەیە ئەگەر پەیامەكەی بەدی نەهێنێت ئەوا شیعرێكی بۆگەنەو سێبەری نییە لە جیهانی حەقیقەتدا، بۆیە پێویستە شیعر هانی خەڵك بدات بۆ كاری خیرومەندی‌و ئەگەر بانگەشە بۆ پێچەوانەی ئەمە بكات ئەوا پێویستە بەتەواوەتی دوور بخرێتەوە .
لە پێناو ئەم مەسەلەیەدا ئەفلاتۆن لە (كۆمار)ـەكەیدا شاعیرانی بەلاوە نا، چونكە دژەكانی پاڵەوانان دەخەنەڕوو بە دروستی وێنای خێرومەندی ناكەن‌و لە خۆشنودییەوە دەچنە سەر ژیانی تاڵ‌و پڕ چەرمەسەری ئەمەش بۆ خۆی خەوشێكی ترسناكە لە لای ئەفلاتۆن .
ئەفلاتۆن بە پێی دەلالەتی ئاكاری راستەوخۆ شیعری رێكخستووە، سەرەتا بە شێوەیەكی رێژەیی شیعری لیریكی پەسەند دەكات، چونكە بانگەشە بۆ قارەمانێتی پاڵەوانەكان دەكات، پاشان شیعری داستان دێت چونكە تیایدا دژەكان كاریگەریان لەسەر چارەنووسی پاڵەوانەكان نییە، لە كۆتاییشدا مەرگەسات‌و ئینجا بەزمەسات دێت، چونكە خراپترین جۆری شیعرن .
بەكورتی پێویستە هونەر بگونجێت لەگەڵا گیانی خێرومەندی‌و بەرز راگرتنی‌و بەها باوو نەریت‌و یاساو ئایینەكان‌و خۆی لە هەموو شێوەیەكی لادانی ئاكاریو لادان لە بەها باوو نەریت‌و یاساو ئایینەكان بە دوور بگرێت .
ج – سەرچاوەكانی شیعر لە لای شاعیر بە پێی بۆچوونی ئەفلاتۆن :-
بڕوای بەوە هەیە كە سەرچاوەی كاری شاعیر‌و رەخنەگر عەقڵ نییە، بگرە سەرچاوەكە ئیلهامی یەزدانییە (مەبەست خواوەندی هونەرە لە لای یۆنان) هەمووی لاساییكردنەوەی جیهانی نموونەییەو سۆزەكانی مرۆڤ پەیوەستە بە جۆرێك لە سەر مەستی (نشوە) كە عەقڵ پەك دەخات، ئەو سەرمەستییە دەلالەتە لەسەر سەرچاوە یەزدانییەكەی، هەر كەسێكیش بەربەستدانێت لەبەردەم ئەو ئیلهامە شیعرەكەی ساردو سادە دەبێت .( بڕوانە : الادب الیونانی – فرنان روبیر /ت . هنری زغیب ل 105 )
[یۆنانەكان بڕوایان وایە كە شیعری باش قسەی خواوەندەو (خواوەندی هونەر) شاعیر تەنها ئامرازێكە بۆ گواستنەوەی بۆ خەڵك] .
• بۆچوونەكانی ئەفلاتۆن لەبارەی گوتاربێژی :
- تایبەتمەندییەكانی گوتاری باش لە لای ئەفلاتۆن : مەبەست لە گوتاربێژی لە لای یۆنان دیراسەتكردنی رووەكانی قسەو چۆنێتی كاریگەربوونە پێی . مەرجی ئەفلاتۆن بۆ گوتار ئەوەیە ئامانجێكی خێرومەندی هەبێت كە بمانگەیەنێتە حەقیقەت ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو بیركردنەوەیە كە بەردەوام ئەفلاتۆن كاری لەسەر دەكرد بۆ گەیشتن بە حەقیقەتی شتەكان، گوتار بۆ ئەوەی بمانگەیەنێت بەو حەقیقەتە پێویستە دوو بنەمای تێدا هەبێت كە ئەوانیش :
أ- گوتاربێژ درك بە رەگەزی ئەو بابەتە بكات كە قسەی تێدا دەكات، تایبەتمەندییە جیاجیاكانی لە چوارچێوەی یەك بیرۆكەدا كۆ بكاتەوە .
ب- گوتاربێژ شتەكان دابەش بكات بۆ جۆرەكانی بە رادەیەك شتەكان لە ژێر هەمان رەگەزدا بە گونجاوی بمێننەوە . ( بڕوانە: النقد الادبی الحدیپ – ل 36)
پێیوایە كە گوتار وەك بوونەوەری زیندووە لەشێكی رێكوپێكی گونجاوی هەیە ناكرێت كەمئەندام بێت، ئەم مەسەلەیەش لە سەردەمی ئەمڕۆماندا بە ( یەكێتیی ئۆرگانی – یەكێتێی بابەت) دەناسرێتەوە .هاوكات بڕوای تەواوی بەوە هەیە كە چاككردنی باری گوتار لە رێگەی بایەخدانی گوتاربێژەوە دەبێت بە بابەت‌و چارەسەری وردو شارەزابوون لە بنەماكانی زانستی قسەبێژی‌و لێهاتوو لە بواری گوتاردان‌و دەروونناسی گوێگرانەوەیە . (بڕوانە : تاریخ الادب الیونانی – ل180 و النقد الادبی عند الیونان – ل 63 ) .
• بۆچوونەكانی ئەفلاتۆن لەبارەی نووسینەوە :
لە پرۆسەی فێركردندا ئەفلاتۆن (قسەكردن‌و دیالۆگ)ـی لە لا پەسەندتر بووە تا نووسین، چونكە نووسین تۆماركردنەوە شێوازێكی جێگێر‌و نەگۆڕاوی پێدەبەخشێت، ئەمەش وێنەیەكی وشك دەداتە دەق ، بەڵام قسەكردن راستەوخۆیەو هەردوو یەكەی ( نێرەرو وەرگر ) كارلێك دەبن‌و لە رێگەی هەستەكانەوە دەلالەتی پەیامەكە زۆرترو كاریگەرتر دەگەن ، لەم پەسەند كردنەشدا شێوە هێرشكردنە سەر شیعر لە لایەن ئەفلاتۆنەوە بەدی دەكرێت .

• بۆچوونەكانی ئەفلاتۆن لەبارەی شیعر لە كۆماردا :
لە كۆماردا ، بەرچاترین رەخنەو گازندەكانی ئەفلاتۆن لە هونەرە لاساییكەرەوەكان تۆمار كراوە. لە سەراپای كارەكانی ماوەی سەرەتادا، لەسەر زاری سوكراتەوە دەیوت ((شاعیرەكان خۆیان دانا نین، بەڵام ئەو شاعیرانە گەلێك شتی نایاب دەڵێن)) بەڵام وەك دەردەكەوێت ئەفلاتۆن لە كۆمارەكەیدا مەسەلەكە پێچەوانە دەبێتەوە، لێرەدا شیعری باش یان هونەرە جوانەكانی تر زۆر كەم‌و دەگمەنن . زۆربەی زۆری شاعیران‌و هونەرمەندان لە حاڵەتی نایاب – كالیپۆلیس دەكرێنە دەرەوە، لەكۆماردا ئەفلاتۆن هەموویان بە لاسایی لەقەڵەم دەدات (نەك واقیع) بۆیە وەك سەرەڵدانی سۆزە زێدەڕۆ ناسروشتییەكان‌و ئارەزووەكان وەهان . ( بڕوانە: ئەفلاتۆن – تۆماس بریكهاوس‌و ئەوانی تر – ل 42) .
بەڵام ئەفـــــــــــلاتۆن لە دوا كتێبیدا بەتایبەتی پەرتوكی (یاساكان) نوسیوویەتی و دەڵێت:" قەینا ئەگەر شاعیر لە كۆمارەكەیدا جێی بكریًتەوە،بەڵام بەمەرجێك :-
1- دەبێت شاعیر تەمەنی لە (50) ساڵ بەرەو ژوورتر بێت. لەم ڕووەیشەوە پێیوایە مرۆڤ لەو تەمەنەدا دەگاتە پلەیەك كەڤ و كوڵی هەست و نەستی دادەمركێتەوە عەقڵ بەسەریدا زاڵ دەبێت و لە كاركردندا پەلەپەل ناكات.
2- دەبێت شاعیر ڕابردووی پاك بێت و شتی پاشی كردبێت و خەڵكی لێی ڕازیبن و بەچاكی ناسراوبێت، نەك پیاوێكی خراپ بوو بێت‌و جارێكی تر ئەو خراپەیە زاڵبێتەوە بەسەریدا .


سەرچاوەكان :
1. تاریخ الادب الیونانی – د. محمد صقر خفاجە – مكتبە النهچە المصریە .
2. فی الادب الیونانی – د. كمال بسیونی - مكتبە النهچە المصریە .
3. النقد الادبی عند الیونان – د. بدوی گبانە – دار الپقافە – بیروت .
4. النقد الادبی عند الیونان - د. محمد صقر خفاجە – مكتبە الانجلو – مصر .
5. النقد الادبی الحدیپ – د . محمد غنیمی هلال - مكتبە النهچە المصریە .
6. الادب الیونانی – فرنان روبیر . (ت. هنری زغیب ) – دار منشورات عویدات - بیروت .
7. تاریخ الفلسفە الیونانیە – وولتر ستیس .(ت . مجاهد عبدالمنعم مجاهد) مۆسسە الجامعیە للدراسات والنشر والتوزیع .