شێوازی زمان ( ئەنسرۆپۆلۆژیای زمان )
یەكەی یەكەم : ئەنسرۆپۆلۆژیا :-
واتە زانستی مرۆڤناسی، لە دوو بڕگە پێك دێت، Anthropos واتا مرۆڤ ، Logy واتا زانست .. ئەو زانستەیە كە لە لێكۆڵینەوە لە مرۆڤ‌و باوان‌و بنەچەی لە هەموو سەردەم‌و شوێنەكاندا دەكات، كار دەكات بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لە سەر مرۆڤ لە هەموو رووەكانەوە بە ئامانجی پێشكەشكردنی تێگەیشتنێكی تەواو لەبارەی مرۆڤ‌و بەرهەمە شارستانییەكەی، لە رابردوو یان‌و لە ئێستا، ئەمەش توانای خوێندنەوەی شێوازی ئایندەیی پێدەبەخشێت .
( لە رابردوودا بەتایبەت لە سەدەی 19 كار لەسەر كۆمەڵگە بەراییەكاندا كراوە، ئەمەش بە هۆی جیاوازی شێوازی گوزەرانیان لەگەڵا كۆمەڵگەی ئەوروپیلە رووی ماددی‌و مەعنەوییەوە ، بەڵام لە سەدەی بیست بەدواوە ئەم روانینە گۆڕانی بەسەردا هات‌و كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان بوونە جێگەی سەرنجی ئنسرۆپۆلۆژیستەكان، بەنموونە كاركردن لەسەر كۆچبەرە ئەوروپایی‌و چینی‌و ژاپونییەكان كە لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دەژێن‌و لە كۆمەڵگەی نیمچە داخراودا ( Ghettos ) ژیان دەگوزەرێنن‌و دابونەریت‌و زمانی دایك دەپارێزن ) .
ئەنسرۆپۆلۆژیا دوو بەشە :-
1/ ئەنسرۆپۆلۆژیا سروشتی :- وەك بوونەوەرێكی شیردەر لێكۆڵینەوە لە مرۆڤ دەكات، لە رێگەی زاوزێ زۆر دەبێت‌و مێینەی مرۆڤ، كۆرپەلە هەڵدەگرێت‌و ژینە مرۆییە سرۆشتییەكانی پێدەبەخشێت، لەبەر ئەوەی مرۆڤ ئاژەڵێكی شیردەرە، بۆیە چوارچێوەیەكی گشتییە بۆ تواناو كارەكانی مرۆڤ .
راستە مرۆڤ ئاژەڵێكی شیردەرە، بەڵام ئاژەڵێكی عاقڵە‌و توانای بیركردنەوەی هەیە، ئەم توانایە بۆتە مایەی ئەوەی توخمە ژینگەییەكانی دەورووبەری بگۆڕێت بۆ ئامێر تا پێداویستییەكانی پێ پڕ بكاتەوە، هەروەهائەو یاسایانەی داهێناوە كە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی رێكدەخات، ئەمەشیان لە رێگەی ئەو سیستەمەی كە پەیوەندی لە نێوان خۆی‌و ئەوانی تر دروست دەكات ( مەبەست زمانە ) بۆیە مرۆڤ هەم ئاژەڵێكی عاقڵەو هەم ئاژەڵێكی كۆمەڵایەتی، هەر لە رێگەی عەقڵەوە شارستانییەت‌و رووناكبیری بەرهەم هێناوە، لێرەشدا مەبەست لە رووناكبیریی هەموو ئەو شێوە رەفتارە بەدەستهاتووانەیە كە كۆمەڵگە جیاكار دەكاتەوە .

2/ ئەنسرۆپۆلۆژیا رووناكبیریی :- دەبێتە سێ‌ بەشی سەرەكییەوە :-
a) ئەنسرۆپۆلۆژیای كۆمەڵایەتی (Social Anthropology ) :- بایەخدەدات بە رەفتاری كۆمەڵایەتی كە شێوەی رێساو رێكخستنی كۆمەڵایەتی یان ئابووری یان سیاسی یان مامەڵەی یاسایی و نەریتی‌و ئاینی‌و ... هتد وەرگرتوووە، هەروەها لە پەیوەندی نێوان ئەو رێسایانە لە كۆمەڵگە پێشكەوتوو مێژووییەكان ( كۆنەكان ) كە زانیاریمان لە بارەیانەوە هەیە دەكۆڵێتەوە‌و كار لە سەر شیكردنەوەی بونیادی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە مرۆییەكان دەكات، بە تایبەت لە كۆمەڵگە بەراییەكاندا .
b) ئەنسرۆپۆلۆژیایی سروشتی ( Physical Anthropology ) :- وینر ( J. Weiner ) لەو وتارەی كە بە ناونیشانی ( Physical Anthropology)ـییە، ئەم بەشە دابەش دەكات بۆ دوو بواری سەرەكی كە ئەوانیش :-
1- دیراسەتكردنی مرۆڤ وەك بەرهەمێكی پرۆسەی پەرەسەندن ( تیۆرەكانی پەرەسەندنی ئۆرگانی ) .
2- دیراسەتكردن‌و شیكردنەوەی جۆری مرۆیی .
C) ئەنسرۆپۆلۆژیایی رووناكبیریی ( cultural Anthropology ) :- بایەخدەدات بە تێگەیشتن لە شێوەی گوزەرانی كۆمەڵگە، بەرایی بێت یان دواكەوتوو، پەرەسەندوو بێت یان پێشكەوتوو، رووناكبیری بەرهەمی مرۆڤە‌و دیاردەیەكی سروشتییەو لە ژێر دەسەڵاتی یاساكانی سروشتە وەك یاساكانی پەرسەندن‌و یاسای مانەوە بۆ جۆری باشتر، ئەو میتۆدە زانستیانەی كە ئەم بەشەی پێدەخۆێندرێت جیاواز نییە لەو میتۆدانەی كە زانستە سروشتییەكانی پێدەخوێندرێت .
بەهۆی بەرفراوانی بواری لێكۆڵینەوە لەئەنسرۆپۆلۆژیایی رووناكبیریی ( cultural Anthropology ) بەتایبەت لە ئەمریكا‌و بریتانیا، ئەم بەشە بووە بە سێ‌ لقەوە :
1- زانستی شوێنەوارناسی ( Archaeology ) .
2- ئەتنۆلۆژی ( Ethnology ) .
3- زمان ( Linguistics ) .
یەكەی دووەم : زمان :- بایەخ دەدات بە توخمێكی گرنگی توخمەكانی رووناكبیریی كە ئەویش زمانە، زمان یەكەم ئامرازی گواستنەوەو ئامرازێكە بۆ گواستنەوەی بیرو گوزارشتەكان لەبارەی بیركردنەوەو بە ( وشە، ئاماژە، هێما، وێنە یان شێوە ... هتد ) .
ئەركی ئەنسرۆپۆلۆجیست گەڕانە بەدوای بنەچەی زمان‌و لایەنە ئاڵۆزو شێوە ئاماژەییەكەی پەیوەندیكردن لەو زمانە، بە ئامانجی شیكردنەوەی بونیاد یان دووبارە بونیادنانەوەی گەشەی مێژوویی زمانەكەو دەستنیشانكردنی سەرەتای دەركەوتنی، لەم بوارەشدا رێبازی لێكۆڵینەوەی زانستی بەكار دەهێنرێت، لەبەر ئەوەی زمان یەكێكە لە توخمەكانی رووناكبیریی، بگرە لە گرنگترینیانە، لێرەدا زمان دابەشدەبێت بۆ چەندان بەشی تر كە گرنگترینیان :-
1- زانستی زمانی وەسفی .
2- زانستی دەنگەكانی زمان .
 زانستی زمانی وەسفی : بەیەخدەدات بە شیكردنەوەی زمان لە ماوەیەكی دیاریكراودا لەگەڵا دیراسەتكردنی سیستەمی دەنگی‌و رێساكان‌و یەكەكانی (مفردات) ئەو زمانە، زمانەوان بایەخ دەدات بە زمانی ئاخاوتن، بەتایبەت ئەو زمانە ئاخاوتنەی كە پێشتر نەنووسراوەتەوە، بۆیە گوێ‌ لە هاوڵاتیان دەگرێت‌و دواتر بە بەكارهێنانی هێماگەلێكی نێودەوڵەتی تۆماری دەكات، زۆرێك لەم لێكۆڵینەوانە لە كۆمەڵگە بەراییەكاندا ئەنجام دەدرێت كە خوێندنەوەو نووسین نازانن .
 زانستی دەنگەكانی زمان : بایەخدەدات بە لایەنی مێژوویی‌و بەراوردكار‌و پەیوەندییە مێژووییەكانی نێوان زمانەكان بەتایبەت ئەوانەی دەتوانرێت لە رێگەی بەڵگەنامە مێژووییەكانەوە دیراسەت بكرێن، ئەم ئەركە لە ئاست زمانە كۆنەكاندا دەستە وەستانە، چونكە بەڵگەنامەیەكی تۆماركراو لە بارەیانەوە نییە .
ئەنسرۆپۆلۆجیست لێكۆڵینەوە لەسەر زمانی ئەو كۆمەڵانە ئەنجامدەدات كەپەیڕەوی نووسینیان نییە‌و بەرهەمی ئەدەبی‌و بۆماوەییان تۆمارنەكراوە، هەروەها لێكۆڵینەوە لەپەیوەندی زمان‌و رووناكبیری لە كۆمەڵگەدا دەكات وەك خۆڕەوشت‌و بیروباوەڕ‌و پەیڕەوی خێزانی‌و ئایین‌و ...هتد .
زانایان لەم بوارەدا كار لە سەر پەیوەندی خێزانی دەكەن وەك پەیوەندییە بیۆلۆژییەكانی خزمایەتی وەك : ( باوك– دایك – برا – خوشك – مام – خاڵ )، هەروەها لێكۆڵینەوەیان لە چۆنێتی پەیوەندی خەڵك كردووە لە گەڵا یەكتری لە بۆنە كۆمەڵایەتی‌و رووناكبیریی‌و ئاینیە جیاجیاكاندا ..
زمانەوانی ئیتنی ( Ethnographic linguistics) لێكۆڵینەوە لە ژینگەی سروشتی‌و رووناكبیریی كۆمەڵێكی زمانی دیاریكراو، ئەمەش بە بەكارهێنانی هۆكارەكانی توێژینەوەی گۆڕەپانی ( مەیدانی ) بەمەبەستی وەسفكردنی چوارچێوەی هەڵویستی كردە قسەییەكان، بەواتایەكی تر لێكۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان زمان‌وشێوەی ژیان دەكات، بە تەواوی بۆچوونی مالینۆفسكی (1887 – 1942) و ئەی . ئیڵ كردیبر (1876 – 1960) ئەم زانستە لە پەیوەندی نێوان زمانەوانی‌و رەگەزی مرۆڤ دەكۆڵێتەوە یان هەڵسوكەوتی رووناكبیریی نازمانی . بەواتایەكی تر لێكۆڵینەوەیە لە پەیوەندی نێوان زمان‌و شێوازی ژیان . هەندێ‌ لە زمانەوانە ئیتنییەكان وەك همبۆڵت (Vonhimboldt . w ) ئیل بی وۆرف ( L. B. Whorf ) بنەمای هۆكاری زمانیان كردە رێبازێك بۆ لێكۆڵینەوە لەوەی كە هەر زمانە رێگای تایبەتی خۆی هەیە لە وێنەكێشانی واقیع‌و گەیاندنی ئەم وێنەیە بە قسەكەرانی زمانەكە . وۆرف پێیوایە كە زمان واقیع بە گوێرەی عەقڵی مرۆڤ لە بێژنگ دەدات بۆ نموونە :-
• لەگەرمیان وشەی بەفر بۆ دوو مەبەست بەكاردەهێنرێت ( بەفر + سەهۆڵ) .
• لەسلێمانی وشەی خاكەناز بۆ دوومەبەست بەكاردەهێنرێت ( خاكەناز + بێڵ )
• لەلای ئەسكیمۆ چوار وشەی بەرامبەر بەفر هەیە ( بەفری باریو – بەفری سەر زەوی – بەفری پاككراوە – بەفری ئامادەكراو بۆ خانوو، لە زمانی ئینگلیزی تەنها یەك وشەیە (snow ) .
• لە زمانی كوردی ئاوی ساردو گەرم‌و فێنك‌و شلەتێنمان هەیە، سارد دەبێتە زۆر ساردو كەلە تەزێن . بەڵام لە ئینگلیزیدا ( hot – cold – ice ) هەیە .
• لە كۆمەڵگەیەكی وەك (پیغمە –Pygamees ) لە فیلپین دەتوانن نزیكەی 15 جۆر شەمشەمەكوێرەو 20 جۆر مێروولە شێوەی رفتارو هەڵسوەوتیان دیاری بكەن .

سەرچاوەكان :-
1. الفكر وامعاصرة ، محيى الدين اسماعيل ، دار شؤون الثقافية العامة ، بغداد 1989 ، الطبعة الاولى .
2. الانثروبولوجيا الثقافية ، محمد الخطيب ، دار علاء الدين ، سورية 2008 ، الطبعة الثانية .
3. الانثروبولوجيا الجتماعية، محمد الخطيب ، دار علاء الدين ، سورية 2008 ، الطبعة الثانية .
4. علم اللغة الاجتماعي ، د. هدسن ، ترجمة د. محمود عبدالغني عياد ، دار شؤون الثقافية العامة ، بغداد 1987 ، الطبعة الاولى .
5. ما الانثروبولوجيا ، د. قيس النوري ، الموسوعة الصغيرة 175 ، دار الحرية للطباعة، بغداد 1986.